Amẹ́ríkà Látìnì

Amẹ́ríkà Látìnì

Ààlà	21,069,501 km²
Olùgbé	569 million
Demonym	Latino American, American
Àwọn orílẹ̀-èdè	20
Dependencies	10
Àwọn èdè	Spanish, Portuguese, French
Time Zones	UTC-2 Brazil UTC-8 Àdàkọ:MEX
Àwọn ìlú tótóbijùlọ	1. Mexico City 2. São Paulo 3. Buenos Aires 4. Rio de Janeiro 5. Lima 6. Bogotá 7. Santiago 8. Belo Horizonte 9. Caracas 10. Guadalajara

Ìfáàrà

“E tókó máa wa ìjoba òsèlú ná

Èyí tókù a ó sì fi fún yin

Àpilèko yìí se àgbéyèwò ìbásepò láàrin Afíríkà (Yorùbá) àti ètò ìsèjoba ni Latin America, àti ní pàtàkì jùlo bi won se igbógun tí àwon ènìyàn Afíríkà nípa kíkópa nínú ìsèjòba Latin Amerika. Nígbà tí Brazil yóò dúró gégé bii burè fún síse àlàyé ní òrín kinníwín Afro-Brazilian ni a o máa fiwé àwon ohun tí ó sele ni orílè-èdè Afro-Latin America nípa ètò ìsèjoba àti ìgbési aye won ni ayé àtijó àti ayé òde òní.

Isé yìí yóò yiri bi àwon ènìyàn ilè Afíríka tí se àmúlùmálà àsà òlàjú àti òsèlú ibi ti won ba ara won. Ìbéèrè ni pé n jé ìgbé ayé àwon ènìyàn ilè Adúláwò ni orílè èdè Latin America dábòbò àsà àti ìse won láti èyìn wà bí? Tàbí ó mú ki àyípadà o de bá àjosepò won?

Nígbà tí a bá sòrò nípa Afíríkà ni àsìkò òwò erú, Yorùbá jé èyà kan pàtàkì tí àsà àti ìse won borí to si gbajúmò jú láàrin àwon èyà ilè Afíríká yòókú. Fún àpeere gbogbo àsà àti ìse Yorùbá bíi èsìn, ìbòrisà àti ìgbàgbó won ni won mu ni òkúnkúndùn ní òkè òkun níbi tí wón kó won lo gégé bíi erú. Èyí kìí se àsodùn rárá pé kàkà ki kìnníùn se akápò Ekùn, oníkálukú yóò se ode tirè lótòòtò. Nítorí náà a rí àwon erú tí wón gbà pé àwon yóò maa se àsà àti èsìn won bi àwon ti n se nígbà tí wón wà ni Afíríkà, àwon erú ti won gbà pé won kò ní se àsà àti èsìn ìlú aláwò funfun ni won pàgó (cadomble) tí Yorùbá si je asaájú fún àwon yòókù.

Ohun tí a n so ni pe kàkà ti Yorùbá yóò fi faramó àsà, èsìn àti ìse ibi ti won ba ara won, èsìn àti àsà ti won ni won gbe láruge tí ó si gbilè débi pe àwon èyà Afíríkà mìíràn darapò mo won ti won si jo n bo àwon òrìsà bíi Èlà, Ògún, Sàngó, Obàtálá, sanponna, Obalufon àti àwon irúnmolè yòókù ni òkè okun. Lára àwon ìlú tí àwon ènìyàn wa ni: Lati America, Bahia, Guayana, Brazil, Haiti, Alagre, Cuba, Columbia, Trinidad abbl. Nínú isé yìí a o lo Afíríkà tàbí àwon ènìyàn ilè Adúláwò dípò Yorùbá fún ìtumò lékùnréré nípa ìgbésí ayé won ní orílè-èdè Amerika.

Afro-American ni àwon ènìyàn tí won kó ni erú ní Afíríkà lo sí orílè-èdè Amerika (New world) àwon ni won n sise tí wón si n gbé àárín Amerika. Afro-Latin America ni àwon erú láti ilè Afíríkà ti won kó won gba Amerika lo si Gúsù Amerika (south American) ní àwon ìlú bíi. Agentina, Mexico, Haiti, Cuba, Brazil abbl.

Ìyàtò tí ó wa láàrin Afro-America àti Afro-Latin America ni pé won kò gbà àwon Dúdú (Afíríkà) láàyè láti ni ìbásepò pèlú àwon aláwò funfun (oyinbo) ni Afro-America, sùgbón kò sí eléyà-mèyà ní Afro-Latin America.

Ìsòro mìíràn tí ó tún kojú àwon ènìyàn Afíríkà ni èdè, ni Afro-America, èdè ìsèjoba won ni èdè Gèésì (English) sùgbón èyí kò ri béè ní Afro-Latin America, èdè ìsèjoba ni èdè Faransé, Potogi àti Spanish (French, Prtuguese and Spanish). Èyí mú kí ó sòro fún àwon ènìyàn láti ní ìbásepò tàbí ìfikùnlukùn àyàfi ki won o ri ògbufò. Títí di odún 1970 si 1972 ni Brazil ó jé ìsòro fún àwon ènìyàn ti o n se akòròyìn láti ko nnkan nípa Afíríkà.

Àwon ìsòro mìíràn tí ó tún kojú àwon ènìyàn Afíríka ni Àríwá Amerika n títa kò àti ìkórira àwon Dúdú gbogbo ohun ti ko ba ti dara won gbà pé owo Afíríkà lo ti wa. Won kò gbà ki àwon Afíríkà ni asojú nínú ètò òsèlú àti ìjoba, bákan náà ni won ko ni ètò òsèlú àti ìjoba, bákan náà ni won ko ni ètó láti dìbò tàbí díje fún ipò kankan. Òfin kò fi ààyè sílè fún ànfààní béè. Bí ìgbógun tí àwon Adúláwò àti ìwà eleyameya se nípon tó. Síbè, àwon ènìyàn Afíríkà si ri ara won gégé bí èyà kanna, ibi yòówù ki won o wa, ìsòro yòówù ki won o maa la koja.

Bi gbogbo ìsòro tí ó n kojú àwon Afíríkà se pò tó yìí, ipa ti àwon ti ó wà ni ìpàgó kò se fi owó ró séyìn, ni osù kinni odún 1976 àwon egbé tí ó wà ni ìpàgó ni Bahia kò gba ìwé àse láti òdò àwon olópàá kí won tó se ìpàdé tàbí ìwóde.

Bákan náà ni Colombia, ni agbègbè Caribbean (àwon eru ti won sa) ni won pàgó síbè, àwon Palenquenos kò tijú láti fi ara won hàn gégé bí Afíríkà nípa ìgbé ayé won títí di òní.

Bákan náà ni a kò le sai menu ba ipa ribiribi ti Manuel Zapeta Ollivella ti se onísègùn, òpìtàn àti ònkòwé omo Afro – Colombian kó, láti ìgbà tí o ti wa ni akékòó ni o ti fi ìfé hàn si ìjàgbara àwon ènìyàn ilè Afíríkà lówó àwon amúnisìn. Ní odún 1950 o kópa nínú ìwóde ìta gbangba tí àwon akékòó Afro-Colombian University se láti tako ìwà amúnìsìn. Omo rè obìnrin tí ó jé odo Edeluma náà ko ewì lórí àwon adúláwò. Nicomedes Santa Cruz ti o je omo Peru ni eni àkókó ti o ko nnkan nípa ìsòro tí ó n kojú àwon ènìyàn adúláwò tí o pe akole re ni “congo Libre” tí o fi sori Patrice Lummba. Nínú ìwé tí o ko ni o se àfihàn ìbásepò to wà láàrin Afíríkà àti Peru. Ó so nínú ìwé re ogbón tí àwon alawo funfun n da láti mu àdínkù ba àwon Afíríkà àti bi won ó se. din agbára won kù, o fi ìwé re náà tako ìwà eléyàmèyà.

A o ni kógo jà bí a bá kùnà láti ménubà Abdias do Nascimento ti òun náà ko ìwé lórí Afro-Latin America, isé ònkòwé yìí ni o gbegba orókè láàrin àwon ònkòwé Afro-Brazilian.

Ìgúnlè

Ni ibèrè pepe ìbásepò láàrin adúláwò àti funfun dàbí omo odo si oga re (olówó re) sùgbón kò pé kò jìnnà, ìfarakínra nípa ìgbéyàwò , èsìn bèrè sí ní da àwon méjèèjì papò.

Àsèyìnwá, àsèyìnbò ikolura àti ifagagbaga àsà bèrè si ni kò ara won jo won n dá egbé sílè tí a mò sí egbe ajìjagbara lówó amúnisìn. Àwon dudu bèrè si ni ri ara won gégé bí òkan láìwo eya tàbí ìlú tàbí gbe òsùnwòn le bi iya ti n je won si.

Bí ó ti le je pé ìjàgbara láti kópa nínú ìsèjoba wáyé, sùgbón kò so èso rere. Ní odún 1920 àwon aláwòdúdú dá egbé òsèlú ti won sílè ni orílè èdè Brazil urugay àti Cuba. Ní orílè èdè Brazil ni a ti dá egbé tí a pè ní Frente Negra Brasilaira (Brazil Front) won forúko egbé náà sílè lódò àwon elétò ìdìbò gégé bí egbé òsèlú, sùgbón ìjákulè dé báa ìgbésè yìí látàrí ìfipá gba ìjoba ológun lówó ìjoba lágbádá tó wáyé. Ní odún 1937 tí o si fi òfin de egbé òsèlú síse. Léyìn èyí egbé náà tún bèrè ìpàdé won sùgbón ojú àpá kò jo ojú ara nítorí pé ìpàdé yìí kò lówó òsèlú nínú bíi ti télè.

Láàrin odún 1973 – 5 ni àwon àyípadà díè bèrè sí ní dé bá àwon adúláwò tí ó wà lábé ìjoba Brazil. Gbigba ominira orílè-èdè guinea-Bissau Mozambique àti Angol kò sàì lówó ipa ti orílè - èdè Brazil kó nínú. Bákan náà ni ipa ti Brazil ko nípa èdè àti àsà Afíríkà kìí se kèrémí. Òpò àwon èèyàn Angola ni won n se àtìpó ní Brazil.

ÌWÉ ÌTÓKASÍ

Anani Dzidizienyo (African Yoruba) Culture and the Political Kingdom in Latin America. Afro-American Studies Brown University Providence, Rhodeisland

Charles Aderenle Alade: Aspect of Yoruba culture in diaspora . Roger Bastide (1971) African Civilization in the New world. Hurst London.