Àrùn oorun àsùnjù

African trypanosomiasis tàbí àrùn oorun àsùnjù jẹ́ àrùn kòkòrò ajọ̀fẹ́ lára àwọn ènìyàn àti àwọn ẹranko mìíràn. A má a wáyé nípasẹ̀ kòkòrò àrùn ajọ̀fẹ́ tí ó jẹ́ ara oríṣi ìpín ẹranko tí a npè ní Trypanosoma brucei. Àwọn oríṣi méjì ni ó má a nkó àrùn bá ènìyàn, Trypanosoma brucei gambiense (T.b.g) àti Trypanosoma brucei rhodesiense (T.b.r.). T.b.g ni ó má a nfa méjìdínlógún nínú ọgọrun ìṣẹ̀lẹ̀ àrùn náà tí a ti rí rí. Bí eṣinṣin tí ńmú ni sun oorun àsùnjù tí a ńpè ní eṣinṣin tsetse, èyí tí ó ti ní àrùn náà lára tẹ́lẹ̀ rí bá gé ni jẹ ni títàn káàkiri àwọn oríṣi méjèèjì kòkòrò àrùn ajọ̀fẹ́ náà má a ńwáyé, èyí sì wọ́pọ̀ ní àwọn ìgbèríko.

Ní ìbẹ̀rẹ̀, ní ipele èkíní nínú àrùn náà, ibà, orí-fífọ́, ara-yíyún, àti ìrora oríìké-ara a má a wáyé. Èyí a má a bẹ̀rẹ̀ lẹ́yìn ọ̀sẹ̀ kan sí mẹta tí eṣinṣin náà bá ti gé ni jẹ. Lẹ́yìn ọ̀sẹ̀ díẹ̀ sí oṣù díẹ̀, ipele kejì a má a bẹ̀rẹ̀ pẹ̀lú àìmọ ohun tí ènìyàn ńṣe mọ́, àìlèronú bí ó ti tọ́, àìlègbé ọwọ́ tàbí ẹsẹ̀, àti àìrí oorun sùn. A má a ńṣe ìdánimọ̀ oríṣi àìsàn náà nípa wíwá kòkòrò àrùn ajọ̀fẹ́ náà nínú ẹ̀jẹ̀ tí a pèsè fún àbẹ̀wò tàbí nínú omi-ara tí a gbà láti àwọn oríìké-ara. A má a ń nílò láti fa omi jáde láti inú ọ̀pá-ẹ̀yìn láti lè mọ ìyàtọ̀ laarin ipele èkíní àti èkejì àrùn náà.

Láti dènà bíburújù àrùn náà, a nílò láti ṣe àyẹ̀wò gbogbo àwọn ènìyàn tó wà lábẹ́ ewu níní àrùn náà nípasẹ̀ àyẹ̀wò ẹ̀jẹ̀ fún kòkòrò àrùn ajọ̀fẹ́ T.b.g. Ìtọ́jú a má a rọrùn síi nígbàtí a bá ṣàkíyèsi àrùn náà lásìkò àti ṣáájú àkókò tí àwọn ààmì àìsàn iṣan ara yóò bẹ̀rẹ̀ sí farahàn. A má a ńṣe ìtọ́jú ipele èkíní pẹ̀lú àwọn egbògi tí a ńpè ní pentamidine tàbí suramin. Ìtọ́jú ipele kejì a má a wáyé nípasẹ̀ egbògi tí a ńpe ní eflornithine tàbí àdàpọ̀ nifurtimox àti eflornithine fún T.b.g. Bí o tilẹ̀ jẹ́ pé melarsoprol a má a ṣiṣẹ́ fún méjèèjì, a má a ńsába lòó fún T.b.r. nítorí àwọn ipa mìíràn tí egbògi náà má a ń ní lára ènìyàn.

Àrùn náà a má a wáyé láti ìgbà dé ìgbà ní àwọn agbègbè tí ó wà ní Gúsù Aginjù Sahara ní Afrika, níbití àwọn ènìyàn tí ó wà lábẹ́ ewu ti pọ̀ tó àádọ́rin mílíọ̀nù (70 million) ní orílẹ̀-èdè mẹ́rìndílógójì. Ní ọdún 2010 ó fa ikú àwọn ènìyàn tí ó tó 9,000, èyí tí ó wálẹ̀ láti iye ènìyàn tí ó tó 34,000 ní ọdún 1990. Àwọn ènìyàn tí ó tó 30,000 ni ó ní àrùn náà báyìí, pẹ̀lú àkóràn 7000 titun ní ọdún 2012. Iye tí ó ju ìwọ̀n ọgọsan nínú ọgọrun (80%) lọ lára àwọn ènìyàn wọ̀nyí ni wọ́n wà ní Orílẹ̀-èdè Olómìnira ti Kongo. Oríṣi mẹta àjàkálẹ̀ àrùn náà ni ó ti wáyé láìpẹ́: ọ̀kan láti ọdún 1896 sí 1906 ní orílẹ̀-èdè Uganda àti Adágùn omi Kongo nìkan, àti méjì ní ọdún 1920 àti 1970 ní ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn orílẹ̀-èdè Afrika mìíràn. Àwọn ẹranko mìíràn gẹ́gẹ́ bíi maalu, lè kó àrùn náà, kí wọ́n sì ní àkóràn àìsàn náà.