Ùgándà

Olómìnira ilẹ̀ Ùgándà Republic of Uganda Jamhuri ya Uganda
Àsìá Àmì ọ̀pá àṣẹ
Motto: "For God and My Country"
Orin ìyìn: Oh Uganda, Land of Beauty
Olùìlú àti ìlú tótóbijùlọ	Kampala
Àwọn èdè ìṣẹ́ọba	English, Swahili
Vernacular languages	Luganda, Luo, Runyankore, Ateso, Lusoga
Orúkọ aráàlú	Ugandan
Ìjọba	Democratic Republic
• President	Yoweri Museveni
• Vice President	Jessica Alupo
• Prime Minister	Robinah Nabbanja
Independence  from the United Kingdom
• Republic	October 9, 1962
Ìtóbi
• Total	236,040 km2 (91,140 sq mi) (81st)
• Omi (%)	15.39
Alábùgbé
• 2009 estimate	32,710,000 (35th)
• 2014 census	34,634,650
• Ìdìmọ́ra	143.7/km2 (372.2/sq mi) (82nd1)
GDP (PPP)	2008 estimate
• Total	$36.745 billion
• Per capita	$1,146
GDP (nominal)	2008 estimate
• Total	$14.565 billion
• Per capita	$454
Gini (1998)	43 medium
HDI (2008)	▲ 0.514  · 157th
Owóníná	Ugandan shilling (UGX)
Ibi àkókò	UTC+3 (EAT)
• Ìgbà oru (DST)	UTC+3 (not observed)
Ojúọ̀nà ọkọ́	left
Àmì tẹlifóònù	+2562
ISO 3166 code	UG
Internet TLD	.ug
1Rank based on 2005 figures. 2 006 from Kenya and Tanzania.

Uganda (Yuganda ni awọn ede Ugandan), ti ijọba olominira ti Uganda (Swahili: Jamhuri ya Uganda[11]), jẹ orilẹ-ede ti ko ni ilẹ ni Ila-oorun Afirika. Orilẹ-ede naa ni bode si ila-oorun nipasẹ Kenya, si ariwa nipasẹ South Sudan, si iwọ-oorun nipasẹ Democratic Republic of Congo, si guusu-iwọ-oorun nipasẹ Rwanda, ati si guusu nipasẹ Tanzania. Apa gusu ti orilẹ-ede pẹlu ipin idaran ti adagun Victoria, ti o pin pẹlu Kenya ati Tanzania. Uganda wa ni agbegbe Awọn Adagun Nla Afirika. Uganda tun wa laarin agbada Nile ati pe o ni oriṣiriṣi ṣugbọn gbogbo oju-ọjọ equatorial ti a yipada. O ni olugbe ti o to miliọnu 46, eyiti 8.5 milionu ngbe ni olu-ilu ati ilu nla ti Kampala.

Uganda ni orukọ lẹhin ijọba Buganda, eyiti o ni ipin nla ti guusu ti orilẹ-ede naa, pẹlu Kampala olu-ilu ati ti ede Luganda rẹ ti sọ jakejado orilẹ-ede naa.

Bibẹrẹ ni ọdun 1894, agbegbe naa ni ijọba bi aabo nipasẹ United Kingdom, eyiti o ṣeto ofin iṣakoso ni gbogbo agbegbe naa. Uganda gba ominira lati UK ni 9 Oṣu Kẹwa Ọdun 1962. Akoko lati igba naa ni a ti samisi nipasẹ awọn rogbodiyan iwa-ipa, pẹlu ijọba ijọba oloogun ti ọdun mẹjọ ti Idi Amin mu.

Ede osise jẹ Gẹẹsi, botilẹjẹpe ofin ti sọ pe “eyikeyi ede miiran le ṣee lo bi alabọde itọnisọna ni awọn ile-iwe tabi awọn ile-ẹkọ eto-ẹkọ miiran tabi fun isofin, iṣakoso tabi awọn idi idajọ bi o ti le paṣẹ nipasẹ ofin.”[2][1] ] Luganda, ede ti o da ni agbegbe aarin, jẹ eyiti a sọ ni gbogbo agbegbe Central ati South Eastern ti orilẹ-ede naa, ati pe ọpọlọpọ awọn ede miiran tun sọ, pẹlu Ateso, Lango, Acholi, Runyoro, Runyankole, Rukiga, Luo, [4] Rutooro, Samia, Jopadhola, ati Lusoga. Ni ọdun 2005 Swahili, ti o jẹ ajeji ati pe a wo bi ẹni ti kii ṣe didoju, ni a dabaa gẹgẹbi ede ijọba keji ti Uganda. Ṣugbọn eyi ko tii fọwọsi nipasẹ ile asofin.[12] Sibẹsibẹ, ni kutukutu 2022 Uganda ti pinnu lati jẹ ki Swahili jẹ koko-ọrọ ti o jẹ dandan ninu iwe-ẹkọ ile-iwe.[13]

Alakoso Uganda lọwọlọwọ ni Yoweri Kaguta Museveni, ẹniti o gba agbara ni Oṣu Kini ọdun 1986 lẹhin ogun ija ọlọdun mẹfa ti pẹ. Ni atẹle awọn atunṣe t’olofin ti o yọ awọn opin akoko kuro fun aarẹ, o ni anfani lati duro ati pe o di aarẹ Uganda ni ọdun 2011, 2016 ati ni awọn idibo gbogbogbo 2021.[14]

Itan

Pupọ ti Uganda jẹ olugbe nipasẹ Central sudanic ati Kuliak ti n sọrọ nipa awọn agbe ati awọn darandaran ṣaaju ki awọn agbọrọsọ Bantu de guusu ati awọn agbọrọsọ Nilotic ni ariwa ila-oorun ọdun 3,000 sẹhin ni 1,000 BC. Ni ọdun 1500 AD, wọn ti darapọ mọ awọn aṣa sisọ Bantu ni guusu ti Oke Elgon, odo Nile, ati adagun Kyoga.[17]

Gẹgẹbi aṣa atọwọdọwọ ati awọn iwadii igba atijọ, Ijọba ti Kitara bo apakan pataki ti agbegbe adagun nla, lati awọn adagun ariwa Albert ati Kyoga si adagun gusu Victoria ati Tanganyika.[18] Bunyoro-Kitara ni a nperare gẹgẹ bi ipilẹṣẹ ti awọn ijọba Toro, Ankole, ati Busoga.[19]

Diẹ ninu awọn Luo yabo si agbegbe Bunyoro ti wọn si darapọ mọ awujọ Bantu nibẹ, ti o ṣeto ijọba Babiito ti Omukama (alaṣẹ) lọwọlọwọ ti Bunyoro-Kitara.[20]

Awọn oniṣowo Arab gbe lọ si ilẹ lati Okun India ni etikun Ila-oorun Afirika ni awọn ọdun 1830 fun iṣowo ati iṣowo.[21] Ni ipari awọn ọdun 1860, Bunyoro ni Mid-Western Uganda ri ararẹ ti o halẹ lati ariwa nipasẹ awọn aṣoju ti ara Egipti ṣe atilẹyin.[22] Ko dabi awọn oniṣowo Arab lati etikun Ila-oorun Afirika ti o wa iṣowo, awọn aṣoju wọnyi n ṣe igbega iṣẹgun ajeji. Ni ọdun 1869, Khedive Ismail Pasha ti Egipti, n wa lati fi awọn agbegbe kun ariwa ti awọn aala ti Lake Victoria ati ila-oorun ti Lake Albert ati "guusu ti Gondokoro,"[23] fi oluṣewadii ara ilu Gẹẹsi kan, Samuel Baker, ranṣẹ si irin-ajo ologun si Ilẹ-ilu. awọn aala ti Northern Uganda, pẹlu ipinnu lati dinku iṣowo-ẹru nibẹ ati ṣiṣi ọna si iṣowo ati "ọlaju." Banyoro koju Baker, ẹniti o ni lati ja ogun ti o ni ireti lati ni aabo ipadasẹhin rẹ. Baker ka atako naa gẹgẹ bi iṣe arekereke, o si tako Banyoro ninu iwe kan (Ismailia – A Narrative Of The Expedition To Central Africa For The Suppression of Slave Trade, Organized By Ismail, Khadive Of Egypt (1874))[23] èyí tí wọ́n kà ní ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì. Lẹ́yìn náà, àwọn ará Gẹ̀ẹ́sì dé sí orílẹ̀-èdè Uganda pẹ̀lú àròjinlẹ̀ kan lòdì sí ìjọba Bunyoro wọ́n sì bá ìjọba Buganda lọ́wọ́. Eleyi yoo bajẹ na Bunyoro idaji ti awọn oniwe-agbegbe, eyi ti a ti fi fun Buganda bi ẹsan lati British. Meji ninu ọpọlọpọ “awọn agbegbe ti o sọnu” ni a tun pada si Bunyoro lẹhin ominira.

Ni awọn ọdun 1860, lakoko ti awọn ara Arabia n wa ipa lati ariwa, awọn aṣawakiri Ilu Gẹẹsi ti n wa orisun ti Nile[24] de Uganda. Àwọn míṣọ́nnárì Gẹ̀ẹ́sì Gẹ̀ẹ́sì tí wọ́n dé sí ìjọba Buganda ní 1877 àti àwọn míṣọ́nnárì Kátólíìkì ilẹ̀ Faransé tẹ̀ lé wọn lọ́dún 1879. Ipò yìí fa ikú àwọn Ajẹ́rìíkú Uganda ní 1885—lẹ́yìn tí Muteesa Kìíní àti ọ̀pọ̀ jù lọ ààfin rẹ̀ ti yí padà, àti Atẹle ọmọ rẹ ti o lodi si Kristiani Mwanga.[25]

Ijọba Gẹẹsi ṣe adehun ile-iṣẹ Imperial British East Africa Company (IBEAC) lati ṣe adehun awọn adehun iṣowo ni agbegbe ti o bẹrẹ ni ọdun 1888.[26]

Lati 1886, ọpọlọpọ awọn ogun ẹsin wa ni Buganda, lakoko laarin awọn Musulumi ati awọn Kristiani ati lẹhinna, lati 1890, laarin awọn Protestant ba-Ingleza ati ba-Fransa Catholics.[27] Nitori rogbodiyan ilu ati awọn ẹru inawo, IBEAC sọ pe ko le “tọju iṣẹ wọn” ni agbegbe naa.[28] Awọn anfani iṣowo Ilu Gẹẹsi jẹ itara lati daabobo ipa-ọna iṣowo ti Nile, eyiti o jẹ ki ijọba Gẹẹsi fikun Buganda ati awọn agbegbe agbegbe lati ṣẹda Idaabobo Uganda ni 1894.[26]: 3–4 [29]

Protectorate ti Uganda jẹ aabo ti Ijọba Gẹẹsi lati ọdun 1894 si 1962. Ni ọdun 1893, Ile-iṣẹ Imperial British East Africa gbe awọn ẹtọ iṣakoso rẹ ti agbegbe ti o jẹ pataki ti Ijọba Buganda si ijọba Gẹẹsi. IBEAC ti fi aṣẹ rẹ silẹ lori Uganda lẹhin awọn ogun ẹsin ti inu Uganda ti sọ ọ sinu idiwo.[30]

Ni 1894, Aabo Idaabobo Uganda ti dasilẹ, ati pe agbegbe naa ti gbooro sii ju awọn aala ti Buganda nipa fowo si awọn adehun diẹ sii pẹlu awọn ijọba miiran (Toro ni 1900, [31] Ankole ni 1901, ati Bunyoro ni 1933[32]) si agbegbe kan. ti o ni aijọju ni ibamu si ti Uganda ode oni.[33]

Ipo ti Protectorate ni awọn abajade ti o yatọ pupọ fun Uganda ju ti agbegbe naa ti jẹ ileto bi Kenya adugbo, niwọn igba ti Uganda ti ni iwọn ijọba ti ara ẹni ti yoo jẹ bibẹẹkọ ti ni opin labẹ iṣakoso amunisin ni kikun.[34]

Ni awọn ọdun 1890, awọn alagbaṣe 32,000 lati Ilu Gẹẹsi India ni a gbaṣẹ si Ila-oorun Afirika labẹ awọn adehun iṣẹ iṣẹ indentured lati kọ Ọna Railway Uganda.[35] Pupọ julọ awọn ara India ti o ye wọn pada si ile, ṣugbọn 6,724 pinnu lati wa ni Ila-oorun Afirika lẹhin ipari ila naa.[36] Lẹhinna, diẹ ninu awọn di oniṣòwo ati ki o gba iṣakoso ti owu ginning ati sartorial soobu.[37]

Lati ọdun 1900 si 1920, ajakale arun oorun kan ni apa gusu Uganda, lẹba ariwa eti okun adagun Victoria, ti pa diẹ sii ju 250,000 eniyan.[38]

Ogun Agbaye II gba iṣakoso amunisin ti Uganda ni iyanju lati gba awọn ọmọ ogun 77,143 lati ṣiṣẹ ni Awọn ibọn Afirika Ọba. Wọn rii ni iṣe ni ipolongo Aginju Oorun, ipolongo Abyssinian, Ogun Madagascar ati ipolongo Burma.

Ominira (1962 si 1965)

Uganda gba ominira lati UK ni 9 Oṣu Kẹwa ọdun 1962 pẹlu Queen Elizabeth II gẹgẹbi olori ilu ati Queen ti Uganda. Ni Oṣu Kẹwa Ọdun 1963, Uganda di olominira ṣugbọn o tọju ọmọ ẹgbẹ rẹ ni Agbaye ti Awọn Orilẹ-ede.

Idibo igba ominira akọkọ, ti o waye ni ọdun 1962, jẹ bori nipasẹ ajọṣepọ laarin Uganda People's Congress (UPC) ati Kabaka Yekka (KY). UPC ati KY ṣe agbekalẹ ijọba akọkọ lẹhin-ominira pẹlu Milton Obote gẹgẹbi Alakoso Alakoso, pẹlu Buganda Kabaka (Ọba) Edward Muteesa II di ipo ayẹyẹ nla ti Aare.[39][40]

Awọn ọdun ti ominira lẹsẹkẹsẹ ti Uganda jẹ gaba lori nipasẹ ibatan laarin ijọba aringbungbun ati ijọba agbegbe ti o tobi julọ – Buganda.[41]

Lati akoko ti Ilu Gẹẹsi ti ṣẹda aabo aabo Uganda, ọrọ bi o ṣe le ṣakoso ijọba ọba ti o tobi julọ laarin ilana ti ipinlẹ iṣọkan kan ti jẹ iṣoro nigbagbogbo. Awọn gomina amunisin ti kuna lati wa agbekalẹ kan ti o ṣiṣẹ. Eyi jẹ idiju siwaju sii nipasẹ iwa aiṣedeede Buganda si ibatan rẹ pẹlu ijọba aringbungbun. Buganda ko wa ominira ṣugbọn kuku han pe o ni itunu pẹlu eto alaimuṣinṣin ti o ṣe iṣeduro awọn anfani wọn loke awọn koko-ọrọ miiran laarin aabo tabi ipo pataki nigbati Ilu Gẹẹsi lọ. Eyi jẹ ẹri ni apakan nipasẹ awọn ija laarin awọn alaṣẹ amunisin Ilu Gẹẹsi ati Buganda ṣaaju ominira.[42]

Laarin Buganda, awọn ipin wa - laarin awọn ti o fẹ ki Kabaka wa ni ọba alaṣẹ ati awọn ti o fẹ darapọ mọ pẹlu iyoku Uganda lati ṣẹda ipinlẹ alailesin ode oni. Iyapa naa yorisi ẹda ti awọn ẹgbẹ ti o da lori Buganda meji - Kabaka Yekka (Kabaka Nikan) KY, ati Democratic Party (DP) ti o ni awọn gbongbo ninu Ile ijọsin Katoliki. Ibanujẹ laarin awọn ẹgbẹ mejeeji wọnyi le gidigidi paapaa bi awọn idibo akọkọ fun ile-igbimọ aṣofin lẹhin-Colonial ti sunmọ. Awọn Kabaka paapaa korira olori DP, Benedicto Kiwanuka.[43]

Ni ita Buganda, oloselu alarọ-ọrọ kan lati Northern Uganda, Milton Obote, ti ṣe ajọṣepọ kan ti awọn oloselu ti kii ṣe Buganda lati ṣe agbekalẹ Ẹgbẹ Awọn eniyan Uganda (UPC). UPC ni ọkan rẹ jẹ gaba lori nipasẹ awọn oloselu ti o fẹ lati ṣe atunṣe ohun ti wọn rii bi aidogba agbegbe ti o ṣe ojurere si ipo pataki Buganda. Eyi fa atilẹyin idaran lati ita Buganda. Ẹgbẹ naa sibẹsibẹ jẹ ifọkanbalẹ alaimuṣinṣin ti awọn ifẹ, ṣugbọn Obote ṣe afihan ọgbọn nla ni idunadura wọn sinu ilẹ ti o wọpọ ti o da lori agbekalẹ Federal.

Ni Ominira, ibeere Buganda ko ni ipinnu. Uganda jẹ ọkan ninu awọn agbegbe amunisin diẹ ti o gba ominira laisi ẹgbẹ oṣelu ti o ni agbara ti o pọ julọ ni ile asofin. Ninu awọn idibo iṣaaju-ominira, UPC ko ṣe awọn oludije ni Buganda ati bori 37 ti awọn ijoko 61 ti o yan taara (ni ita Buganda). DP gba awọn ijoko 24 ni ita Buganda. “Ipo pataki” ti a fun Buganda tumọ si pe awọn ijoko Buganda 21 ni a yan nipasẹ aṣoju iwọn ti o ṣe afihan awọn idibo si ile igbimọ aṣofin Buganda - Lukikko. KY gba a resounding gun lori DP, gba gbogbo 21 ijoko.

UPC de ipo giga ni opin ọdun 1964 nigbati adari DP ni ile igbimọ aṣofin, Basil Kiiza Bataringaya, kọja ilẹ ile igbimọ aṣofin pẹlu awọn ọmọ ile-igbimọ marun miiran, ti o fi DP silẹ pẹlu awọn ijoko mẹsan nikan. Inu awọn ọmọ ile igbimọ aṣofin DP ko dun ni pataki pe ikorira ti olori wọn, Benedicto Kiwanuka, si Kabaka n ṣe idiwọ awọn aye wọn lati fi ẹnuko pẹlu KY.[45] Awọn ẹtan ti awọn abawọn ti yipada si ikun omi nigbati awọn ọmọ ẹgbẹ KY 10 kọja ilẹ nigbati wọn rii pe iṣọpọ deede pẹlu UPC ko le ṣee ṣe mọ. Awọn ọrọ ifarabalẹ ti Obote kaakiri orilẹ-ede n gba gbogbo niwaju rẹ, ati pe UPC n bori fere gbogbo idibo agbegbe ti o waye ati jijẹ iṣakoso rẹ lori gbogbo awọn igbimọ agbegbe ati awọn aṣofin ni ita Buganda.[46] Idahun lati ọdọ Kabaka jẹ odi - boya akoonu ni ipa ayẹyẹ rẹ ati aami aami ni apakan orilẹ-ede rẹ. Sibẹsibẹ, awọn iyapa nla tun wa laarin aafin rẹ ti o jẹ ki o ṣoro fun u lati ṣe adaṣe daadaa si Obote. Ni akoko Uganda ti di ominira, Buganda “jẹ ile ti o pin pẹlu awọn ologun awujọ ati ti iṣelu”[47] sibẹsibẹ awọn iṣoro wa ni pipọnti inu UPC. Bi awọn ipo rẹ ti n pọ si, awọn ẹya, ẹsin, agbegbe, ati awọn anfani ti ara ẹni bẹrẹ si mì ẹgbẹ naa. Agbara ti ẹgbẹ ti o han gbangba ti bajẹ ni ọna ti o nipọn ti awọn ija ẹgbẹ ni aarin ati awọn ẹya agbegbe. Ati nipasẹ ọdun 1966, UPC ti ya ara rẹ ya. Awọn ija naa tun pọ si nipasẹ awọn tuntun ti o ti kọja ilẹ ile igbimọ aṣofin lati DP ati KY.[48]

Awọn aṣoju UPC de Gulu ni ọdun 1964 fun apejọ awọn aṣoju wọn. Eyi ni afihan akọkọ bi Obote ṣe n padanu iṣakoso ẹgbẹ rẹ. Ija lori Akowe-Agba ti ẹgbẹ naa jẹ idije kikoro laarin oludije oniwọntunwọnsi tuntun - Grace Ibingira ati John Kakonge ti o jagun. Ibingira lẹhinna di aami ti alatako si Obote laarin UPC. Eyi jẹ ifosiwewe pataki nigbati o n wo awọn iṣẹlẹ ti o tẹle ti o yorisi aawọ laarin Buganda ati ijọba Central. Fun awọn ti ita UPC (pẹlu awọn olufowosi KY), eyi jẹ ami kan pe Obote jẹ ipalara. Awọn alafojusi Keen rii pe UPC kii ṣe ẹyọ kan ti o ni iṣọkan.[49]

Iparun ti ẹgbẹ UPC-KY ni gbangba ṣafihan ainitẹlọrun Obote ati awọn miiran ni nipa “ipo pataki” Buganda. Ni ọdun 1964, ijọba dahun si awọn ibeere lati awọn apakan ti ijọba Buganda nla ti wọn kii ṣe ọmọ abẹlẹ Kabaka. Ṣaaju ijọba amunisin, Buganda ti ni idije nipasẹ ijọba Bunyoro adugbo rẹ. Buganda ti ṣẹgun awọn apakan ti Bunyoro ati pe awọn amunisin Ilu Gẹẹsi ti ṣe agbekalẹ eyi ni awọn adehun Buganda. Ti a mọ si "awọn agbegbe ti o sọnu", awọn eniyan ni awọn agbegbe wọnyi fẹ lati pada si jije apakan ti Bunyoro. Obote pinnu lati gba idibo, eyiti o binu awọn Kabaka ati pupọ julọ awọn iyokù Buganda. Awọn olugbe ti awọn agbegbe ti dibo lati pada si Bunyoro pelu awọn igbiyanju Kabaka lati ni ipa lori idibo naa.[50] Lẹhin ti o padanu idibo naa, KY tako owo naa lati gbe awọn agbegbe lọ si Bunyoro, nitorinaa fi opin si ajọṣepọ pẹlu UPC.

Iwa ti ẹya ti iṣelu Uganda tun n farahan ni ijọba. UPC ti o ti jẹ ẹgbẹ orilẹ-ede tẹlẹ bẹrẹ si ya pẹlu awọn ila ẹya nigba ti Ibingira koju Obote ni UPC. Ìpín ẹ̀yà “Àríwá/ Gúúsù” tí ó ti hàn gbangba nínú ètò ọrọ̀ ajé àti láwùjọ nísinsìnyí ti fìdí ara rẹ̀ múlẹ̀ nínú ìṣèlú. Obote yi ara rẹ ka pẹlu awọn oloselu ariwa julọ - A. A. Neykon, Felix Onama, Alex Ojera - nigba ti awọn alatilẹyin Ibingira ti wọn mu ati sẹwọn pẹlu rẹ, paapaa lati Gusu - George Magezi, B. Kirya, Matthias Ngobi. Ni akoko, awọn ẹgbẹ meji gba awọn aami eya - "Bantu" (eyiti o jẹ apakan Gusu Ibingira) ati "Nilotic" (eyiti o jẹ ẹya Northern Obote). Èrò náà pé ìjọba ń bá àwọn Bantu jagun tún pọ̀ sí i nígbà tí Obote mú tí ó sì fi àwọn minisita Bantu tí wọ́n jẹ́ alátìlẹyìn Ibingira sẹ́wọ̀n.[51]

Awọn aami wọnyi mu wa sinu idapọ awọn ipa agbara meji pupọ. Buganda akọkọ - awọn eniyan Buganda jẹ Bantu ati nitorinaa ṣe deede si ẹgbẹ Ibingira. Ẹgbẹ Ibingira siwaju si ilọsiwaju ajọṣepọ yii nipa ẹsun Obote pe o fẹ lati bori Kabaka.[51] Wọn ti wa ni ibamu si Obote ti o tako. Ẹlẹẹkeji - awọn ologun aabo - awọn amunisin Ilu Gẹẹsi ti gba ọmọ ogun ati ọlọpa ti o fẹrẹẹ jẹ iyasọtọ lati Northern Uganda nitori pe wọn yẹ fun awọn ipa wọnyi. Ni ominira, ọmọ ogun ati ọlọpa jẹ gaba lori nipasẹ awọn ẹya ariwa - ni pataki Nilotic. Wọn yoo ni imọlara diẹ sii ni ibatan si Obote, ati pe o lo anfani ti eyi ni kikun lati fikun agbara rẹ. Ni Oṣu Kẹrin ọdun 1966, Obote jade ni ẹgbẹrin awọn ọmọ ogun tuntun ti o gba ni Moroto, eyiti ida aadọrin ninu wọn wa lati Ẹkun Ariwa.[52]

Ni akoko ti o wa ni ifarahan lati woye ijọba aringbungbun ati awọn ologun aabo gẹgẹbi awọn "awọn ara ariwa" ti jẹ gaba lori - paapaa Acholi ti o nipasẹ UPC ni aaye pataki si awọn ipo ijọba ni ipele orilẹ-ede.[53] Ni ariwa Uganda awọn iwọn oriṣiriṣi tun wa ti awọn ikunsinu anti-Buganda, ni pataki lori “ipo pataki” ti ijọba ṣaaju ati lẹhin ominira, ati gbogbo awọn anfani eto-ọrọ ati awujọ ti o wa pẹlu ipo yii. "Obote mu awọn nọmba pataki ti awọn ara ariwa wa si aarin ilu, mejeeji nipasẹ iṣẹ ilu ati ologun, o si ṣẹda ẹrọ ti o ni atilẹyin ni Northern Uganda".[53] Sibẹsibẹ, mejeeji "Bantu" ati awọn aami "Nilotic" jẹ aṣoju awọn ambiguities pataki. Ẹka Bantu fun apẹẹrẹ pẹlu mejeeji Buganda ati Bunyoro – awọn abanidije kikoro itan-akọọlẹ. Aami Nilotic pẹlu Lugbara, Acholi, ati Langi, gbogbo wọn ni awọn idije kikoro ti o jẹ asọye iṣelu ologun Uganda nigbamii. Pelu awọn aibikita wọnyi, awọn iṣẹlẹ wọnyi laimọọmọ mu wa si iwaju ipinya iṣelu ariwa/guusu eyiti o tun ni ipa lori iṣelu Ugandan ni iwọn diẹ.

Pipin UPC tẹsiwaju bi awọn alatako ṣe akiyesi ailagbara Obote. Ni ipele agbegbe nibiti UPC ti jẹ gaba lori pupọ julọ aibalẹ awọn igbimọ bẹrẹ lati koju awọn oludari igbimọ ti o wa ni ipo. Paapaa ni agbegbe ile Obote, igbiyanju ni a ṣe lati yọ olori igbimọ agbegbe ni ọdun 1966. Otitọ ti o ni aniyan diẹ sii fun UPC ni pe awọn idibo orilẹ-ede ti o tẹle ni 1967 - ati laisi atilẹyin ti KY (ti o ṣee ṣe bayi lati ṣe). ṣe afẹyinti DP), ati ẹgbẹ ti o dagba ni UPC, o ṣeeṣe gidi pe UPC yoo jade ni agbara ni awọn oṣu.

Obote tẹle KY pẹlu iṣe tuntun ti ile igbimọ aṣofin ni ibẹrẹ ọdun 1966 ti o ṣe idiwọ eyikeyi igbiyanju KY lati faagun ni ita Buganda. KY farahan lati dahun ni ile igbimọ aṣofin nipasẹ ọkan ninu awọn ọmọ ile-igbimọ wọn diẹ ti o ku, Daudi Ochieng ti o ni aisan ti o gbẹhin. Ochieng jẹ ohun irony – botilẹjẹpe lati Northern Uganda, o ti dide ni ipo giga ti KY o si di alamọde timọtimọ si Kabaka ti o fun u ni awọn akọle ilẹ nla ni Buganda. Nigba ti Obote ko si ni ile igbimo asofin, Ochieng fi han gbangba bi ole jibiti ehin-erin ati wura ti ko lodi si orileede Congo ti oga agba awon omo ogun Obote, Colonel Idi Amin ti se. O tun fi ẹsun kan pe Obote, Onama ati Neykon ni gbogbo wọn ni anfaani eto naa.[54]. Awọn ile-igbimọ aṣofin ti dibo pupọju fun ipinnu lati fi ẹsun kan Amin ati ṣe iwadii ipa ti Obote. Eyi gbon ijọba naa o si gbe wahala soke ni orilẹ-ede naa.

KY tun ṣe afihan agbara rẹ lati koju Obote lati inu ẹgbẹ rẹ ni apejọ UPC Buganda nibiti Godfrey Binaisa (Agbẹjọro Gbogbogbo) ti yọ kuro nipasẹ ẹgbẹ kan gbagbọ pe o ni atilẹyin KY, Ibingira ati awọn eroja anti-Obote miiran ni Buganda.[47] ] Idahun Obote ni lati mu Ibingira ati awọn minisita miiran ni ipade minisita ati lati gba awọn agbara pataki ni Kínní 1966. Ni Oṣu Kẹta ọdun 1966, Obote tun kede pe awọn ọfiisi ti Alakoso ati igbakeji aarẹ yoo dẹkun lati wa - ti yọ Kabaka kuro ni imunadoko. Obote tun fun Amin ni agbara diẹ sii - fifun u ni ipo Alakoso Ogun lori ẹniti o ni iṣaaju (Opolot) ti o ni ibatan si Buganda nipasẹ igbeyawo (o ṣee ṣe gbagbọ pe Opolot yoo lọra lati gba igbese ologun lodi si Kabaka ti o ba wa si eyi). Obote pa ofin ofin run ati pe o da awọn idibo duro ni imunadoko nitori oṣu diẹ. Obote lọ lori tẹlifisiọnu ati redio lati fi ẹsun kan Kabaka fun ọpọlọpọ awọn ẹṣẹ pẹlu bibeere fun awọn ọmọ ogun ajeji eyiti o dabi ẹni pe o ti ṣawari nipasẹ Kabaka lẹhin awọn agbasọ ọrọ ti Amin n gbero igbimọ kan. Obote tun tu aṣẹ ti Kabaka kuro nipa ikede laarin awọn igbese miiran:

Imukuro ti awọn igbimọ iṣẹ ti gbogbo eniyan ti ominira fun awọn ẹya apapo. Eyi yọ aṣẹ Kabaka kuro lati yan awọn oṣiṣẹ ilu ni Buganda.

Imukuro ti Ile-ẹjọ giga ti Buganda - yiyọ eyikeyi aṣẹ idajọ ti Kabaka ni.

Gbigbe iṣakoso owo Buganda labẹ iṣakoso aarin siwaju siwaju.

Abolition ti awọn ilẹ fun Buganda olori. Ilẹ jẹ ọkan ninu awọn orisun pataki ti agbara Kabaka lori awọn ọmọ abẹ rẹ.

Ila naa si won bayi kale fun a show mọlẹ laarin Buganda ati Central ijoba. Awọn opitan le jiyan nipa boya eyi le ti yago fun nipasẹ adehun. Eyi ko ṣeeṣe bi Obote ṣe ni igboya bayi o si rii Kabaka bi alailera. Loootọ, nipa gbigba ipo aarẹ ni ọdun mẹrin sẹyin ti wọn si ba UPC, Kabaka ti pin awọn eniyan rẹ ti wọn si gba ẹgbẹ kan si ekeji. Laarin awọn ile-iṣẹ iṣelu Buganda, awọn idije ti ẹsin ati ifẹ ti ara ẹni jẹ ki awọn ile-iṣẹ jẹ ailagbara ati lagbara lati dahun si awọn gbigbe ijọba aringbungbun. Awọn Kabaka ni igbagbogbo ni a gba bi aibikita ati aibikita si imọran lati ọdọ awọn oloselu Buganda ti o jẹ ọdọ ti o loye dara julọ iṣelu lẹhin Ominira tuntun, bii awọn aṣaaju ti o jẹ ambivalent si ohun ti n ṣẹlẹ niwọn igba ti awọn anfani ibile wọn ti tọju. Awọn Kabaka ṣe ojurere fun awọn aṣawakiri tuntun.[55]

Ni May 1966, awọn Kabaka gbe rẹ. Ó béèrè fún ìrànlọ́wọ́ láti ilẹ̀ òkèèrè, ilé ìgbìmọ̀ aṣòfin Buganda sì sọ pé kí ìjọba Uganda kúrò ní Buganda (títí kan olú ìlú náà, Kampala). Ni idahun Obote pase fun Idi Amin lati kolu aafin Kabaka. Ija fun aafin Kabaka jẹ lile - awọn oluso Kabaka ti nfi idiwọ diẹ sii ju ti a ti ṣe yẹ lọ. Olori ikẹkọ ti Ilu Gẹẹsi - Kabaka pẹlu awọn ologun bi 120 ti o ni ihamọra tọju Idi Amin ni eti okun fun wakati mejila.[56] Wọ́n fojú bù ú pé nǹkan bí ẹgbẹ̀rún méjì [2,000] èèyàn ló kú nínú ogun tó parí nígbà tí àwọn ọmọ ogun ké sí àwọn ìbọn tó wúwo, tí wọ́n sì borí ààfin náà. Idagbasoke igberiko ti a ti nreti ni Buganda ko waye ati pe awọn wakati diẹ lẹhinna Obote ti o ni imọlẹ pade awọn oniroyin lati gbadun iṣẹgun rẹ. Kabaka naa salọ lori awọn odi aafin ati pe awọn olufowosi gbe wọn lọ si igbekun ni Ilu Lọndọnu. Ó kú níbẹ̀ ní ọdún mẹ́ta lẹ́yìn náà.

Ọdun 1966–1971 (ṣaaju ki o to gbajọba)

Ni ọdun 1966, lẹyin ija agbara laarin ijọba ti Obote dari ati Ọba Muteesa, Obote da ofin ofin duro o si yọ aarẹ ayẹyẹ ati igbakeji aarẹ kuro. Ni ọdun 1967, ofin titun kan kede Uganda ni ilu olominira o si pa awọn ijọba ibile run. Obote ni won so gege bi aare.[25]

1971 (lẹhin igbasilẹ) -1979 (ipari ijọba Amin)

Nkan akọkọ: Itan Ilu Uganda (1971–79)

Lẹhin igbimọ ologun ni ọjọ 25 Oṣu Kini ọdun 1971, Obote ti yọ kuro ni agbara ati Gbogbogbo Idi Amin gba iṣakoso orilẹ-ede naa. Amin ṣe akoso Uganda gẹgẹbi alakoso ijọba pẹlu atilẹyin ti ologun fun ọdun mẹjọ to nbọ.[57] O ṣe ipaniyan pupọ laarin orilẹ-ede lati ṣetọju iṣakoso rẹ. O fẹrẹ to 80,000–500,000 awọn ara ilu Ugandan ku ni akoko ijọba rẹ.[58] Yàtọ̀ sí ìwà ìkà rẹ̀, ó fi tipátipá mú àwọn ọmọ ilẹ̀ Íńdíà tó jẹ́ oníṣòwò láti orílẹ̀-èdè Uganda.[59] Ni Oṣu Karun ọdun 1976, awọn onijagidijagan Palestine ji ọkọ ofurufu Air France kan ti wọn si fi agbara mu lati balẹ ni papa ọkọ ofurufu Entebbe. Ọgọ́rùn-ún lára ​​àwọn 250 arìnrìn àjò tí ó wà nínú ọkọ̀ náà ní ìpilẹ̀ṣẹ̀ ni wọ́n gbá wọn mọ́ra títí ìjagunbalẹ̀ Commando kan ní Ísírẹ́lì fi gbà wọ́n ní ọjọ́ mẹ́wàá lẹ́yìn náà.[60] Ijọba Amin ti pari lẹhin Ogun Uganda-Tanzania ni ọdun 1979, ninu eyiti awọn ọmọ ogun Tanzania ṣe iranlọwọ nipasẹ awọn igbekun Ugandan yabo si Uganda.

1979-lowolowo

Yoweri Museveni ti jẹ aarẹ lati igba ti awọn ọmọ ogun rẹ ti bori ijọba iṣaaju ni Oṣu Kini ọdun 1986.

Awọn ẹgbẹ oṣelu ni Uganda ni ihamọ ninu awọn iṣẹ wọn ti o bẹrẹ ni ọdun yẹn, ni iwọn kan ti a ṣe apẹrẹ lati dinku iwa-ipa ẹgbẹ. Ninu eto ti kii ṣe ẹgbẹ “Movement” ti Museveni fi lelẹ, awọn ẹgbẹ oselu tẹsiwaju lati wa, ṣugbọn ọfiisi ile-iṣẹ nikan ni wọn le ṣiṣẹ. Wọn ko le ṣi awọn ẹka, ṣe apejọ, tabi awọn oludije ni taara (botilẹjẹpe awọn oludije idibo le jẹ ti awọn ẹgbẹ oṣelu). Ifọrọwewe t’olofin kan fagile wiwọle-ọdun mọkandinlogun yii lori iṣelu awọn ẹgbẹ pupọ ni Oṣu Keje ọdun 2005.

Ni ọdun 1993, Pope John Paul Keji ṣabẹwo si Uganda lakoko irin-ajo oluṣọ-agutan ọlọjọ mẹfa rẹ lati rọ awọn ara Uganda lati wa ilaja. Nígbà ayẹyẹ ọlọ́pọ̀ èèyàn, ó bọ̀wọ̀ fún àwọn Kristẹni ajẹ́rìíkú tí wọ́n pa.

Ni aarin-si-opin 1990s, Museveni ti ni iyìn nipasẹ awọn orilẹ-ede iwọ-oorun gẹgẹbi apakan ti iran tuntun ti awọn oludari ile Afirika.[62]

Alakoso ijọba rẹ ti bajẹ, sibẹsibẹ, nipa ikọlu ati gbigba ni Democratic Republic of Congo lakoko Ogun Kongo Keji, eyiti o fa iku iku 5.4 milionu lati ọdun 1998, ati nipa ikopa ninu awọn ija miiran ni agbegbe Awọn Adagun Nla ti Afirika. Ó ti jà fún ọ̀pọ̀ ọdún nínú ogun abẹ́lé lòdì sí Army Resistance Army, tí ó jẹ̀bi ọ̀pọ̀lọpọ̀ ìwà ọ̀daràn lòdì sí ẹ̀dá ènìyàn, títí kan ìfirú ọmọdé, ìpakúpa Atak, àti ìpànìyàn púpọ̀ mìíràn. Ìforígbárí ní àríwá Uganda ti pa ẹgbẹẹgbẹ̀rún ó sì ti lé àwọn mílíọ̀nù kúrò nípò.[63]

Ile-igbimọ aṣofin fagile awọn opin akoko alaarẹ ni ọdun 2005, ni ẹsun nitori pe Museveni lo awọn owo ilu lati san US $ 2,000 fun ọmọ ẹgbẹ ile-igbimọ kọọkan ti o ṣe atilẹyin iwọn naa.[64] Awọn idibo Aare waye ni Kínní 2006. Museveni ti njijadu lodi si ọpọlọpọ awọn oludije, eyiti o ṣe pataki julọ ninu wọn ni Kizza Besigye.

Ni 20 Kínní 2011, Igbimọ Idibo Uganda sọ pe Aare ti o wa ni ipo Yoweri Kaguta Museveni ni oludibo ti o ṣẹgun ti awọn idibo 2011 ti o waye ni 18 Kínní 2011. Awọn alatako sibẹsibẹ, ko ni itẹlọrun pẹlu awọn esi, ti o da wọn lẹbi bi o kún fun ẹtan ati ẹtan. . Gẹgẹbi esi ti oṣiṣẹ naa, Museveni bori pẹlu ida mejidinlọgọta ninu awọn ibo. Eyi ni irọrun gbe olutaja ti o sunmọ julọ, Besigye, ti o ti jẹ oniwosan Museveni ti o si sọ fun awọn onirohin pe oun ati awọn alatilẹyin rẹ “fifẹ palẹ” abajade naa bakanna bi ofin ailopin ti Museveni tabi eyikeyi eniyan ti o le yan. Besigye fikun pe awọn idibo ti o ni ilodisi yoo daaju si adari aitọ ati pe o wa si awọn ara Uganda lati ṣe itupalẹ eyi. Aṣoju Ifojusi Idibo ti European Union royin lori awọn ilọsiwaju ati awọn abawọn ti ilana idibo Uganda: "Ipolongo idibo ati ọjọ idibo ni a ṣe ni alaafia. ti awọn ara ilu Ugandan ti a ko ni ẹtọ.”[65]

Lati Oṣu Kẹjọ ọdun 2012, ẹgbẹ Anonymous hacktivist ti halẹ mọ awọn oṣiṣẹ ijọba Ugandan ati ti gepa awọn oju opo wẹẹbu ijọba osise lori awọn owo-owo onibaje rẹ.[66] Diẹ ninu awọn oluranlọwọ agbaye ti halẹ lati ge iranlowo owo si orilẹ-ede naa ti awọn owo-owo ilodisi onibaje tẹsiwaju.[67]

Awọn afihan eto fun itẹlera nipasẹ ọmọ ààrẹ, Muhoozi Kainerugaba, ti pọ si awọn aifokanbale.[68][69][70][71]

Alakoso Yoweri Museveni ti ṣe akoso orilẹ-ede naa lati ọdun 1986 ati pe o jẹ atundi ibo tuntun ni Oṣu Kini ọdun 2021 awọn idibo aarẹ. Gẹgẹbi awọn abajade osise ti Museveni gba awọn idibo pẹlu 58% ti ibo lakoko ti Bobi Wine ti o yipada-popstar ni 35%. Atako tako abajade naa nitori awọn ẹsun jibiti kaakiri ati awọn aiṣedeede.[72][73] Oludije alatako miiran jẹ ọmọ ọdun 24 John Katumba.

Agbègbè

1,465 / 5,000

Translation results

Uganda wa ni guusu ila-oorun Afirika laarin 1º S ati 4º N latitude, ati laarin 30º E ati 35º E longitude. Ilẹ-ilẹ rẹ jẹ oniruuru pupọ ti o ni awọn oke oke-nla, awọn oke-nla, ati awọn adagun. Awọn orilẹ-ede joko ni aropin 900 mita loke okun ipele. Mejeeji awọn aala ila-oorun ati iwọ-oorun ti Uganda ni awọn oke-nla. Oke Ruwenzori ni tente oke giga julọ ni Uganda, eyiti a npè ni Alexandra ati iwọn awọn mita 5,094. Adagun ati odo Pupọ ti guusu ti orilẹ-ede naa ni ipa nla nipasẹ ọkan ninu awọn adagun nla ti agbaye, Adagun Victoria, eyiti o ni awọn erekuṣu pupọ ninu. Awọn ilu ti o ṣe pataki julọ wa ni guusu, nitosi adagun yii, pẹlu Kampala olu-ilu ati ilu Entebbe ti o wa nitosi.[75] Adagun Kyoga wa ni aarin orilẹ-ede naa ati pe o wa ni ayika nipasẹ awọn agbegbe alarinrin nla.[76] Botilẹjẹpe o wa ni ilẹ, Uganda ni ọpọlọpọ awọn adagun nla nla ninu. Yato si Adagun Victoria ati Kyoga, Adagun Albert, Adagun Edward, ati Adagun George ti o kere julọ wa.[75] Uganda da fere patapata laarin awọn Nile agbada. Omi Victoria Nile n ṣan lati Adagun Victoria sinu adagun Kyoga ati lẹhinna sinu Adagun Albert ni aala Congo. Lẹhinna o lọ si ariwa si South Sudan. Agbegbe kan ni ila-oorun Uganda jẹ ṣiṣan nipasẹ Odò Suam, apakan ti agbada omi inu ti Adagun Turkana. Apa ariwa ila-oorun ti Uganda ti o ṣan lọ si Basin Lotikipi, eyiti o jẹ akọkọ ni Kenya.[75] Oniruuru ati itoju

Nkan akọkọ: Itoju ni Uganda.

Oniruuru ati itoju

Nkan akọkọ: Itoju ni Uganda

Uganda ni awọn agbegbe idabobo 60, pẹlu awọn ọgba iṣere orilẹ-ede mẹwa: Egan Orilẹ-ede Bwindi Impenetrable ati Egan Orilẹ-ede Rwenzori (mejeeji Awọn aaye Ajogunba Aye UNESCO[77]), Egan Orilẹ-ede Kibale, Egan Orilẹ-ede Orilẹ-ede Kidepo, Egan Orile-ede Lake Mburo, Egan Orilẹ-ede Mgahinga Gorilla, Oke Elgon National Park, Murchison Falls National Park, Queen Elizabeth National Park, ati Semuliki National Park.

Uganda jẹ ile si nọmba nla ti awọn eya, pẹlu olugbe ti awọn gorilla oke ni Egan Orilẹ-ede Bwindi Impenetrable, gorillas ati awọn obo goolu ni Egan Orilẹ-ede Mgahinga Gorilla, ati awọn erinmi ni Egan Orilẹ-ede Murchison Falls.[79]

Orilẹ-ede naa ni Atọka Iṣeduro Ilẹ-ilẹ Ilẹ igbo kan ti 2019 tumọ si Dimegilio ti 4.36/10, ni ipo 128th ni kariaye ninu awọn orilẹ-ede 172.