Ere idaraya

Eré ìdárayá jẹ́ àṣà àti ọ̀nà ìdárayá jákè-jádò àgbáyé àti ní ilẹ̀ Yorùbá nígbà tí ọwọ́ bá dilẹ̀. Yorùbá bọ̀, wọ́n ní "ohun gbogbo ni ìgbà àti àkókó ń bẹ fún". Ìran Yorùbá fẹ́ràn iṣẹ́ ṣíṣe lọ́pọ̀lọpọ̀. Wọ́n sì gbàgbọ́ wí pé iṣẹ́ ni òògùn ìṣẹ́. Ṣùgbọ́n bí wọ́n ti fẹràn iṣẹ́ tó, ó ní àwọn àkókò tí wọ́n máa ń fi sílẹ̀ fún eré ṣíṣe nínú ọjọ́ kọ̀ọ̀kan. Irú àkókò bẹ́ẹ̀ ni a mọ̀ sí àkókò eré ìdárayá. Èyí fi hàn pé kì í ṣe àwọn òyìnbó ni ó mú eré ìdárayá dé ilẹ̀ Yorùbá. Yorùbá ka eré ìdárayá sí eré pàtàkì nítorí ó yé wọn pé ipa tí ó gbópọn ni eré ìdárayá ń kó nínú àlàáfíà ara àti ẹ̀mí gígùn. Bí eré ìdárayá ṣe wà fún àwọn ọmọ ọwọ́ àti ọmọ ìrìnsẹ̀ náà ni ó wà fún ọmọdé àti àgbàlagbà. Bí eré ìdárayá abẹ́lé ti wà náà ni èyí tí à ń ṣe ní ti ìta gbangba Oríṣìíríṣìí ni eré ìdárayá tí a máa ń ṣe nílẹ̀ Yorùbá, púpọ̀ sì ni kò mú agbára dání nítorí lẹ́yìn iṣẹ́ oòjọ́ wọ́n ni Yorùbá ń ṣe wọ́n. Wọ́n wà láti fún ara ní ìsinmi lẹ́yìn iṣẹ́ oòjọ́. Àwọn eré ìdárayá kan wà fún ìlera, láti mú kí ara làágùn. Àwọn mìíràn wà fún ìnajú, àwọn kan wà gẹ́gẹ́ bíi amúṣẹ́yá. Bẹ́ẹ̀ ni àwọn ìsọ̀rí mìíràn wà fún dídá ọ̀pọ̀lọpọ̀ lárayá. Lára eré ìdárayá Yorùbá ni eré ayò, àrin, òkòtò, ìjàkadì, kànnàkànnà, eré òṣùpá, eré àlọ́, adéndélé, kí-ní-ń-lẹ́jẹ̀, òkunẹ́ran àti bẹ́ẹ̀ bẹ́ẹ̀ lọ.

Ayò Títa

Ayò títa jẹ̀ ọ̀kan nínú àwọn eré ilẹ̀ Yorùbá ti wọn maa fi dárayá l'ẹhin iṣẹ́ oojọ wọn. Eré abẹ́lé tí kò gba agbára ni eré ayò jẹ́, bẹẹ si ni ori ìjokòó ni wọ́n ti nta á. Ọ̀sán tàbí ìrọ̀lẹ́ ni wọ́n ń ta ayò ní ìgbà tí wọ́n bá ṣíwọ́ oko wá sí ilé. "Eré l'a ń fi ọmọ ayò ṣe". Òwe ni gbólóhùn yì l'ede Yoruba. O si jásípe eré ayò kìí ṣe nkan ìjà tàbí ohun tí ó lè mú ìkùnsínú wá. Bí a bá sì tún f'etí sí àwọn àgbàlabà nígbà míràn, a ó gbọ́ tí wọ́n ń sọ báyí pe "T'ọmọdé t'àgbà ni í yọ̀ mọ́ ọmọ ayò. Èyí tún fihàn kedere pe kò sí ẹni ti kìí ta ayò.

Eèyàn méjì ni ó má ń jòkóò láti tayò. Wọn yóò jókòó dojú kọ ara wọn. Ọpọ́n ayò yóò sì wà láàrin wọn.

Ọpọ́n ayò jẹ ohun èlò ayò títa ti o ni ihò méjìlá tí à ń da ọmọ ayó si, tí mẹ́fà-mẹ́fà kọjú sí ara wọn. Ihò mẹ́fà yóò wà lọ́dọ̀ ẹni kì-ín-ní. Ihò mẹ́fà yóò wà lọ́dọ̀ ẹni kejì. L'oju ọpọ́n ayò mìíràn, ihò náà lè jẹ́ mẹ́rìnlá. Ihò kọ̀ọ̀kan tò lé yìí a sì maa wà ní apá ọtún ati apá òsi ọpọ́n náà. Ihò meji yí wà fún lílò àwọn ọ̀tayò lati tọ́jú ayò tí wọ́n bá jẹ sí. Nígbà mìíràn, àwọn ènìyàn máa ń gbẹ́ ihò sí orí ilẹ̀ tí yóò dúró gẹ́gẹ́ bí ọpọ́n ayò, ṣùgbọ́n ohun ti a kàn nípá ni ihò mejila ojú ọpọ́n ayò. Bi ọpọ́n ayò bawa bí kò bá sí ọmọ ayò, ayò kò ṣe é ta rárá. Ìyẹn túmọ̀ sí pe ayò títa kò lè rọrùn láìsí èso ayò tí a tún mọ̀ sì ṣáyọ̀.

Ọmọ ayò jẹ kóró inu èso igi kan bayi, eso yìí dán lára púpọ̀, ó sì le kóró kóró, ara rẹ yóò ma yọ́ kọ̀rọ́. Ọmọ ayò mẹ́rin ní ń gbé inú ihò kọ̀ọ̀kan. Eyi jasi pe ọmọ ayò méjìdínláàdọ́ta ni mbẹ l'oju ọpọ́n ayò, awọn òtayò yóò si pin l'aarin ara wọn dọ́gbadọ́gba. Ọmọ ayò gbọ́dọ̀ pé kí eré ayò tóó bẹ̀rẹ̀.

Ṣugbọn bí a kò bá wá rí àdán, à máa fòòsẹ̀ ṣẹbọ. Bi òùngbẹ ayò ba ngbẹ awọn eniyan ti nwọn ko si le ri ọkan ninu awọn ohun ti a fi nse ọmọ ayò, a máa ń lo òkúta wẹ́wẹ́ láti fi dípò ọmọ ayò. A sì ń lo kóró iṣin pẹ̀lú. Eèwọ̀ ni kìí a ta ayò ní alẹ́ àti àárọ̀ kùtùkùtù. Ìdì nìyí tí a fi ń pa òwe pé: "Bí alẹ́ bá lẹ́, à fi ọmọ ayò fún ayò". Eré ayò ni ànfaani pupọ. O máa ń pani lẹ́rìn-ìn, a o gbe apá, a o gbe ẹsẹ̀, ara wa yóò si ya gágá. Eré ayò a máa mú ni ronú jinlẹ̀, ti o si le mu ki ọpọlọ ẹni gbooro si i. O nmu ni ronu kiakia, o si mu ki ojú wa riran sìwaju si.

Eré Àrín

Bí àwọn ènìyàn bá fẹ́ ta àrín tàbí ṣe eré àrín, wọ́n a wá èso ti a ń pè ní àrín lọ si inú igbó. Èso kan báyí ti a n ri ṣà nínú igbo la n pè ni àrín. Èso náà dan lára, ó sì tóbi púpọ̀ ju ọmọ ayò lọ. Àwọ̀ páànù tó dógùn-ún ni ó ní. Èniyàn mẹta ni ń ta àrín lẹ́ẹ̀kánnáá.

Ki ọ́mọdé tabi awọn géndé to pade nibi eré àrín, nwọn a ti wọ iho ti ko ju bi isun meji tabi mẹta, wọn yóò tẹ́ ẹní pàkìtí lé ihò náà lórí. Bakannaa ni nwọn o si ti wá àrín bi mẹfa mẹfa tabi ju bẹẹ lọ dani. Àwọn mẹ́tẹ̀ẹ̀ta yóò ta àrín wọn sínú ihò tí a tẹ́ ẹní sí lẹ́ẹ̀kan ṣoṣo. Àwọn àrín náà ti a npe ni "apẹ àrín". Ẹnikẹ́ni tí àrín rẹ̀ bá jáde láti inú ihò yóò san àrín mìíràn fún ẹni tí ó ni àrín tó lé e síta. Sugbọn bi àrín awọn mejeeji ti o ṣẹkù si'nu ihò ba tuka lẹẹkannaa a jẹ'pe awọn mejeeji naa ta ọ̀mi. Ẹni tí àrín rẹ̀ bá sì gbẹ̀yìn sínú ihò ni ó borí.

Ànfaní to wa lara ere arin pọ janti rẹrẹ, lara ẹ ni pe, o nkọ ni l'ẹkọ lati mọ bi a ti nf'ojú sun ohun òkèèrè. O nfun oju wa l'agbara lati riran dárádárá ati bẹẹ bẹẹ lọ.

Eré bojú bojú

Boojú boojújẹ́ ọ̀kan lára erémọde tí a máa nfi ọ̀yàyà ṣe. Eniyan bi mẹjọ tabi mẹwa le ṣe eré boojú boojú.

Nínú eré boojú boojú a máa ń bo ènìyàn kan lójú. Èyí le jẹ obìnrin tàbí ọkùnrin, ẹni yìí na a ń pè ní Olórò. Lẹ́yìn tí a bá bo ẹni náà lójú tán, àwọn ọmọdé yòóku yóò lọ sá pamọ́. Nígbà tí wọ́n bá fi ara pamọ́ bayi ẹni t'o ndiju yóò maa kọrin pè:

"Bojú bo o ojú o".

Awọn ti o nfi ara pamọ náà yóò máa dahun pe:

"Eee !"
"Boojú boojú o!
"Olórò ń bọ̀ !"
Ẹ para mọ o!"
"Ṣé kí ń ṣi?"
"Ṣì ṣì ṣí ṣí!"
Ẹni tó lóro bá mu ; Á pa á jẹ ò Ojú ń ta mí ò".

Lẹ́yìn ìgbà tí gbogbo wọn bá sì ti fi ara pamọ́ tán, wọn yóò sọ pé kí ó ṣí i. Nígbà tí a bá ti ṣí aṣọ lójú ẹni náà tán, kò ní mọ ibi tí yóò lọ rárá; Lẹ́yìn ìgbà diẹ, o lè lọ ri ẹnìkan nibi ti o sa pamọ sí. Wípé ó rí ẹni yí kò sọ pé ki ọwọ rẹ̀ tẹ ẹ, nitori ni riri ti o ti ri i yẹn, ẹni ti à ri náà ko ni duro rara, yóò yara ba ẹsẹ rẹ̀ sọrọ lati salọ. Ṣugbọn ti ẹni ti o nwa wọn kiri yi ba ṣe ri ẹnikan mu, ẹni tí ó ba mú ni yóò ṣe eré boojú boojú mìíràn. Nigba ti ere ọ̀jọ́ yi ba fẹ ka'sẹ nilẹ, ara ẹni ti nwọn ba ti mu yóò wa kan gógógó, oun náà yóò si gbìyànju gidigidi lati ri ẹnikan mu nitori yóò maa bẹ́rù ki eré má bàá ku mọ oun lori. Ẹni ti ere ba ku mọ lórí, awọn ẹlẹgbẹ́ rẹ̀ yóò mu u si aarin, nwọn yóò si kọrin lee wipe: "Ẹni oro ku mọ lori ko ṣe í ba ṣere alẹ" Orin yi ni nwọn yóò si kọ ti nwọn yóò si tu mọ ọ loju, ti olúkúlùkù yóò si gba ile baba rẹ̀ lọ.

Itọkasi

1. Awọn Àṣà ati Òrìṣà Ilẹ Yoruba Lati ọwọ Olu Daramola ati Adebayo Jeje.

2. Ẹ̀kọ́ èdè Yorùbá òde òní lati ọwọ Egbẹ́ Akọ́mọlédè Yorùbá.

3. Àkọ́bẹ̀rẹ̀ Yorùbá lati ọwọ Razat Publishers.

4. "ASA ATI ISESE Yoruba". Facebook (in Èdè Latini). Retrieved 2019-11-27.

5. "Ere Idaraya". Online Yoruba Teacher (in Èdè Faransé). Retrieved 2019-11-27. ^{[Ìjápọ̀ tí kò ṣiṣẹ́ mọ́]}