Ọ̀fà
Ọ̀fà | |
|---|---|
| Country |  Nigeria |
| Ipinle | Ipinle Kwara |
| Population (2005) | |
| • Total | 114,000 |
| Time zone | UTC+1 (WAT) |
Ìlú Ọ̀ffà jẹ́ ìlú kan ní Ìpínlẹ̀ Kwara ní apá iwọ̀-oòrùn ní orílẹ̀-èdè Nàìjíríà
Ọ̀ffà ni adásílẹ́ nípasẹ̀ Olálómi Ọlọ́fà-gangan; ọmọ-aládé adé láti Ọ̀yọ́, àti irú-ọmọ tààrà tí ọba Ọ̀rànmíyàn ní Ilé-Ifè, ní bí ọdún1395. Ó jẹ́ ọdẹ olókìkí tafàtafà. Ọ̀ffà ni Olú-ìlú ìbílè ti èdè abínibí ti Ìbòlò ti àwọn ènìyàn tí ó ńsọ èdè Yorùbá ti Kwara àti Osun States. Ọ̀ffà ní Ìjọba Agbègbè àwọn ẹ̀wọ̀n márùn-ún márùn-ún, èyí ni; Essà, Ọjọmu, Balógun, Ṣawo ati Igbó-Idún. Ọ̀ffà ni ilé alákiyan obìnrin nì Mọrèmi, ẹnití o gbagbọ pe ógba àwọn Ilé-Ifè sílè lọ́wọ́ àwọn tí ń wá gbógun jà wọ̀n, lóòrèkóòrè tí ó ja Ifè, ìlè Yorùbá.
Ìtàn
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Ọba Okunoye jẹ́ ọba fún ọdún márùn-ún kí ó tó kú si ojú ogun. Ẹni tí ó gun àpeere lẹyin rẹ̀, Ọba Adegboye, jagun fún ọdún mẹrin kí ó tó fi ìlú sílẹ̀. Balógun Agidiako, ẹni tí Ọba Okunoye yàn, di irinṣẹ́ ọtẹ fún awọn àrà ìlú Offa, èyí sì da ogun Jàlúmì kalẹ̀. Ọba Okunoye béèrè fún ìrànlọ́wọ́ láti Ìbàdàn, ṣùgbọ́n ó kú ní ọdún 1882 kí ogun tó parí. Ọba Adegboye ló gùn orí itẹ lẹ́yìn rẹ, ó sì tẹ̀síwájú ogun náà fún ọdún márùn-ún míì.[1]
Ìdàgbàsókè ìlu
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Ọba ìlú náà ni ámọ́n sí Ọlọ́fa, tí àwọn olóyè marùn-ún ń sìn ràn án lọ́wọ́. Àwọn olóyè wọ̀nyí ni: Éésà, Ọjọmu, Ṣàwò, Asálófà, àti Balógun.
Ilú náà ní àwọn agbo ilé tó lé ní ẹgbẹ̀rún méjìlélọ́gọ́rin (205,000). Láti ìpìlẹ̀ ìlú náà níbí ọgọrùn mẹ́rin ọdún sẹyìn (14th century), àwọn ọba mẹ́rìnlélọ́gbọ̀n (24) ni wọ́n ti jẹ́ ọba ìlú náà.
._Offa,_kwara_State.jpg)
Ẹgbẹ́ àṣà àti ìṣe gbogbo àwọn ará ìlú Offa ni a mọ̀ sí Offa Descendants Union (ODU), tí wọ́n dá sílẹ̀ ní Ìlú Èkó (Lagos), Nàìjíríà ní Ọjọ́ kẹtàlá, Oṣù Kẹwàá, ọdún 1935. Gbogbo àwọn ẹgbẹ́ àṣà míì ní ìlú náà jẹ́ àwọn ẹ̀ka tàbí àmọ̀ràn ODU. Ẹgbẹ́ náà ní ẹ̀ka ní gbogbo ìpínlẹ̀ Nàìjíríà àti pẹ̀lú ní òkè-okún. Wọ́n ti kópa nínú ìdàgbàsókè ìlú nípasẹ̀ ṣíṣètò ilé ẹ̀kọ́ alákọ̀ọ́bẹ̀rẹ̀, gbígba àwọn olùtajà nì iyànjú, itọju ìlera, àti àtìlẹ́yìn fún àwọn oníṣè ọwọ́ àti àgbẹ̀gbẹ̀ onímọ̀ iṣẹ́.
Àwọn Ilé-Ẹ̀kọ́
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Àwọn ọmọ bíbí Offa jẹ́ ẹlẹ́kọ̀ọ́ gíga, wọ́n sì ní àwọn ọ̀jọ̀gbọ́n (Professor) tó lé ní ọgọ́rùn-ún ní oríṣìíríṣìí ẹ̀ka ẹ̀kọ́. Ìdílé Ijaiya nikan ní àwọn Professor mẹ́wàá (10).
Ilú náà ní ilé-ẹ̀kọ́ alakọ́bẹrẹ, ilé-ẹ̀kọ́ gírámà, àwọn polytechnic mẹ́ta àti fásítì mẹ́ta.
Ilé-ẹ̀kọ́ alakọ́bẹrẹ àkọ́kọ́ ni St. Mark's (Anglican) Primary School, tí Church Missionary Society (CMS) dá sílẹ̀ ní ọdún 1912.
Offa Grammar School ni ilé-ẹ̀kọ́ girama àkọ́kọ́ tó jẹ́ ti àjọ ìlú (community school) ní àríwá Nàìjíríà àtijọ́, tí wọ́n dá sílẹ̀ ní ọdún 1943.
Wọn dá Federal Polytechnic, Offa sílẹ̀ ní ọdún 1992
Àwọn ilé-ẹ̀kọ́ gíga míìràn pẹ̀lú ni:
Kwara State College of Health Technology, Offa – tí a dá sílẹ̀ ní 1976
Navy School of Health Sciences
Pan Africa College of Education
University of Offa (UNIOFFA)
National Open University of Nigeria (NOUN), Offa Study Centre
Lens Polytechnic, Offa
Graceland Polytechnic, Offa
Summit University – (Fásítì tí Ansarudeen Society of Nigeria dá sílẹ̀)
University of Offa (Fásítì tí ilu Offa)
Wọ́n fi ẹ̀kọ́ gíga sílẹ̀ gẹ́gẹ́ bí ohun amáyédẹrùn fún ìdàgbàsókè àwọn ọmọ ilú àti ilẹ̀ yí.
Kátà Kárà
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]
Ọjà Owode ní Offa bẹrẹ ní bíí ọdún mẹrìnlá sẹyìn(40 years ago). Ó máa ń ṣí lẹẹkan ní gbogbo ọjọ márùn-ún márùn-ún. Ó jẹ ọkán gbóògì lára òún èlò fún ìdàgbàsókè ọrọ ajé ìlú ọ̀fà àti àwọn ìlú tó yíi káà gẹgẹ bí: Ìjágbó, Ẹ̀rin-Ilé, Òjòku, Ìkọ̀tun, Ìgósùn, Ìlémónà, Irá, Ìnísà àti bbl...
Ní Ọjọ Karùn-ún, Oṣù Kẹrin, ọdún 2018, àwon adigunjálè kan jà ọfà wọn sí pa ènìyàn méjì-dín-lógún (18),ti ó kó ọlọpàá mẹsàn-án (9 police officers) sínú àti àwọn aráàlú mẹjọ (8 civilians). Ọjà Owode náà jẹ ọkan lára àwọn ibi tí ìjànbá náà kàn.
Offa Descendants Union (ODU), tó jẹ ẹgbẹ àṣà àti àjọṣe àwọn ará ìlú bèrè ìrànlọwọ látọdọ ìjọba ìpínlẹ, wọn ṣáájú láti ràn àwọn ará owódé lọwọ, tí wọn sì bẹrẹ àtúnkọ́ ọjà owódé sí tí ìgbàlódé, tí ó nán wọn ni ọ̀pọ̀lopọ̀ miliọnu owó Nàírà.
Àtúnbí ọjà náà wá pẹlú àtìlẹyìn àwọn ará ìlú, àwọn tó fẹràn ìlú àti àwọn onítànràn, kí ọjà náà lè ba ìpele orílẹ-èdè mu.
Lẹyìn ìṣẹlẹ náà, àyípadà réré tì dé bá ọjà owódé.
Àjọyọ̀ Àṣà
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]
Offa" túmọ sí "ọfà" (arrow) ní èdè Yorùbá. Ẹni tí ó tẹ ìlú ọ̀fà dò ni a mọn sí "Ọlọ́fàgangan", akíkanjú jagunjagun tí ó ní ọfà tó mún. Ọ̀fà ni olú-àṣà àwọn ènìyàn Ìbòlò, tí wọn jẹ apá pataki nínú Ìjọba Oyo àtijọ. Àwọn ènìyàn Ìbòlò sí tún wà ní Ìpínlẹ Osún lónìí.
Àjọyọ àṣà pàtàkì jùlọ ni 'Onímọká', tí wọn máa ń ṣe lọ́dọọdún láti bọ̀wọ̀ fún ìrántí Ayaba Mọ́remí, ọmọbíbí ọ̀fà, tó gbà ìlú Ilé-Ifẹ là kúrò lọwọ àwọn tán kó ogun jaa.
Nígbà àjọyọ yìí, wọn máa ń ṣe ẹsìyà ija (ijàkàdì) tí olóyè Éésà pẹlú Ọlọ́fà fúnra rẹ̀ máa kópa nínú ẹ. Ní ẹlẹ́kẹjọ ọdún Ijakadi ti owaye ní Oṣù Kejìlá ọdún 2019, Olofa sọ pé àjọyọ náà fi hàn pé àwọn ènìyàn Ọ̀fà nífẹẹ sí déédéé, ìdájọ odódó ati ìṣọkan láàrín gbogbo ènìyàn.
Mọ́remí Àjàsórò:
Ayaba Mọ́remí, ọmọ ọba pẹlú ọlá, jẹ ọkán gbóògì ni nínú ìtàn àrọkọ Yorùbá, tó ní ipa pataki gan-an ní nínú ìtàn ìran Yorùbá. Ó wà nínú ìdílé ọba Odùduwà gẹgẹ bí aya Ọba Oranmiyan ti Ilé-Ifẹ.
Ó jẹ akínkanjú arẹwà obìnrin, tó fi gbogbo ohun tó ní rúbọ fún ẹmí omi Esìmìrìn, láti tú asírí agbára àwọn ọtá ìlú rẹ.
Nígbà tí wọn mú un lọ sí ìlù àwọn Ígbò gẹgẹ bí èrè ogun, ó jèrè ọkàn ọba ilẹ̀ Ígbò àti àwọn ènìyàn wọn, tó sì fi fífẹ́ràn rẹ mọn asírí wọn. Àwọn Ígbò ti femi balẹ kúrò lọdọ àwon ọmọ ogun aifojuri nígbà nan ni o bọ́ ti osí pada sí ọdọ ọkọ rẹ àárọ̀ Ọba Ọ̀rànmíyàn ni Ilé-Ifẹ
Níbi àṣeyọrí yìí, ó rúbọ ọmọ rẹ kan ṣoṣo, Oluorogbo, láti mu ìlérí rẹ ṣẹ sí Esìmìrìn. Kíyèsi pé àwọn ènìyàn Ifẹ bàbàrà rẹ̀, wọn sì gbé e ga jù obìnrin mìíràn lọ ní gbogbo ìlú náà.
Wọn dá ọdún Èdi sílẹ láti bọwò fún ìrúbọ àti ìgbàgbọ rẹ, wọn sí fún awọn àyè kọọkán ní orúkọ rẹ ní Nàìjíríà òde òní.
Àpapọ̀ olù gbélù
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Ounka àwon ènìyàn ti oun gbe ni ìjọba ibilẹ ọ̀fà gẹgẹ bi awọn elétò kíkà àpapọ ènìyàn (National Population Commission) eléyìí ti owaye keyin ni ọjọ kẹrin lé lógún oṣù kàrún ọdún 2007 (24, May 2007), ìye àwọn ará Àgbègbè Ìjọba Àgbègbè ọ̀fà jẹ:
46,266 – àwọn ọkùnrin
43,428 – àwọn obìnrin
Gbogbo rẹ lápapọ̀ jẹ -- 89,674
Àfèfẹ àti Ojú-ọjọ
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Akókò òjò (osù àgbàdo) ní Offa gbóná fẹ̀ẹ̀rẹ̀ pẹlú àwọn kurukuru nígbà tí akókò gbígbẹ jẹ gbóná, pèlú atẹgun gbígbóná.
Ìtẹsí ayé ọdún kọọkan máa ń bẹ láàárín 63°F sí 92°F, ṣùgbọn ìkẹyìn to kéré jùlọ (rare lows) jẹ 57°F, àti tí ó ga jùlọ (rare highs) jẹ 97°F.
Láti Ọjọ ketalelogun Oṣù Kini sí Ọjọ kẹrin Oṣù Kẹrin, ni akókò gbígbóná, tí ìpele gbígbóná ojoojúmọ kọjá 90°F. Akókò yìí máa ń tọ osu Kejì .
Oṣù Kẹta (March) ni oṣù tó gbóná jùlọ ní Offa, pẹlú ìpele ojoojúmọ tó ga jùlọ jẹ 91°F, àti tí ó kéré jùlọ jẹ 72°F.
Akókò tútù, tó ń bẹ fún osu kẹta sí osu kẹjọ, máa wáyé láàárín Ọjọ kokandinlogun Oṣù kẹfà (June) sí Ọjọ kọkànlá Oṣù Kẹwàá (October), tí ìpele gbígbóná ojoojúmọ kò kọjá 83°F.
Oṣù Kẹjọ (August) ni oṣù tó tútù jùlọ ní Offa, pẹlú ìpele tó kéré jẹ 69°F àti tó pọ jẹ 81°F
Ètò ìrìnàjò ní Ọ̀fà
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Ètò ìrìnàjò ní Offa jẹ kí rírìn àjò àti ìkó àwọn nǹkan àti iṣẹ láàárín Offa àti àwọn agbègbè tó yí i ká ròòrò, nípasẹ ọnà àkọkọ bíi Okada, Koropé, Kẹkẹ NAPEP àti táàxì, pẹlú ọnà reluwe (ọkọ ojú irin) gẹgẹ bí ọnà ìrìnàjò àgbègbè àti àkọkọ.
Ibùdó ọkọ ojú irin Offa tí Ìjọba amúnisìn Gẹẹsì (British colonial government) kọ sí ìlú ọfà ní ọdún 1896, tí ó ní ibùdó ọkọ ojú irin tí ń ṣàkóso ìpínlẹ sí ìpínlẹ (interstate).
Ọfà jẹ ibùdó àkọkọ tí ọkọ ojú irin ti ń bọ láti ọfà sí èkó àti sí àwọn apá orílẹ-èdè mìíràn, gẹgẹ bí ọkan lára àwọn ibùdó pàtàkì lórí ipa-ọnà ọkọ ojú irin Èkó–Ibadan–Ilorin.
Ní ìfihàn pẹlú ibùdó Ibadan, tí àwọn ènìyàn wò gẹgẹbi ibùdó àpapọ(district) , ibùdó ọkọ ojú irin tí ọfà ni wọn kọ sílẹ gẹgẹ bí ibùdó àkọkọ lẹyìn Ibadan, tí ó sì jẹ ibùdó títóbi gan-an.
Lẹyìn èyí, ọfà di ilé àṣẹ ìjọba fún Oṣógbo àti Ilorin, méjèèjì tí wọn jẹ olú ìpínlẹ ní Nàìjíríà lónìí.
Ipo àṣẹ àti ìmúlò ìjọba ọfà fa àwọn amòye àti akíkanjú orílẹ-èdè láti káàkiri ayé wá sí ọfà, pẹlú agbègbè tó wà lábẹ àjọṣe rẹ bí: Oṣógbo, Ìnísà, Òkúku, Erin-Ilé, Ìjàgbọ àti Ilorin.
Éré ìdárayá
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Ní ọ̀fà, ọ̀pọ̀ oríṣìíríṣìí éré ìdárayá ní òwà, gẹgẹ bi: bọ́ọ̀lù afẹsẹ̀gbá (football), bọ́ọ̀lù àfẹ̀yẹ̀gbá (volleyball), ìjà ẹ̀ṣẹ́ (boxing), ijàkàdì (wrestling), taekwondo, bọ́ọ̀lù afọwọ́gbá(basketball) àti ọ̀pọ̀ mìíràn.
Ìjà pẹ̀lú Ẹrín-Ilé
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Ọfà ti ní ọpọ ìjà pẹlú ìlú aládúgbò rẹ Ẹrín-Ilé. Bí ó tilẹ jẹ pé wọn wà ni ìjọba ibilẹ ọtọọtọ, àríyànjiyàn ilẹ ti mań wáyé fún ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọdún sẹyìn, láti ọdún 1973 tí Ilé Ẹjọ Gíga Jùlọ (Supreme Court) kọkọ pèsè ìpinnu lórí ọ̀rọ̀ náà.
Ní ọdún 2013, wọn ti Federal Polytechnic, ti ìlú ọ̀fà pá, nítorí ìjà tó wáyé pẹlú Erin-Ilé. Nígbà náà, Masjid Noor àti ilé ẹgbẹ́ ọmọ bíbí ìlú ọ̀fà (Offa Descendants Union) ni wọn bàjẹ.
Wọn ba nkán jẹ ni Ẹrín-Ilé náà, nítorí náà, ọpọ ènìyàn tó ń gbé lẹgbẹẹ ààlà ilẹ béèrè lọ síbi míìràn fún ààbò àti àlàáfíà.
Àwọn Ọlọ́fà ti wọn ti jẹ
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]1. Olalomi (Ọlọ́fàgangan) 1397 – 1448 (Ọdún mọ́kánle-laádota) Ọdẹ, ọmọ ọba Ọ̀rànmíyàn láti ìlú Ọ̀yọ́.
2. Olutide 1448 – 1491 (Ọdún mẹ́tàlé lógójì) Jagun pẹlú àwon tápà, tẹ̀dó sí ọ̀fà esun.
3. Olugbensinde 1491 – 1526 (Ọdún márúndin-lógójì) Kówá sí ọ̀fà–Igbolotu
4. Oluwole 1526 – 1567 (Ọdún Mọ́kànle-lógójì) Jagun pẹlú àwon tápà.
5. Okunmolu 1567 – 1624 (Ọdún Mẹ́tàdínlọ́gọ́ta) tẹdó sí ààyè tóní – Igboro Ọ̀fà
6. Olusanle 1624 – 1679 (Ọdún márúndin-lọ́gọ́ta) ràn Aláàfin lọwọ láti fẹ Olusanmi 1679 – 1726 (Ọdún Mẹ́tàdín-laádọ́ta)
7. Olugbense 1726 – 1786 (Ọgọ́tá ọdún) ṣe ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀nà sí ìgboro ọ̀fà, òsì fi ẹjọ́ ìjà ọ̀fà ati ẹrín ile sùn Aláàfin.
8. Bamgbola Aremu Agbojojoye 1789 – 1800 (Ọdún mọ́kànlá) ìṣèjọba àlàáfíà
9. Amodu Agaka 1800 – 1803 (Ọdún mẹ́ta) Ogun àwon fulani pẹlú ọ̀yọ́ pá ọ̀fà lára.
10. Olumorin Anilelerin 1803 -1832 (Ọdún mọ́kándin-lọ́gbàn) Àwon tápà kógun jà ọ̀fà, kó lọ ìdó-ọsun, o tún padà kó lọ Iseyin.
11. Alade Alebiosu 1832 – 1844 (Ọdún méjìlá) Olú ọba àgbà ti ilẹ̀ ìbọ̀lọ́.
12. Ariyi Omolaoye 1844 -1850 (Ọdún mẹ́fà).
13. Morounhunfolu Okunoye 1850 – 1882 (Ọdún Méjìle-lọ́gbọ̀n) Pẹlú ìkìlọ láti Ìlọrin nípa ògún jálumí.
14. Atoloye Adegboye 1882 – 1886 (Ọdún mẹ́rin) Jagun lọ sí ìdó-òsùn ọ̀fà.
15. Arokansorisa Otaogbaiye(ìṣèjọba ẹlẹkejì) 1886 – 1902 (Ọdún mẹ́rindin-lógún) Ṣe ìjọba ni ìgbàtí Àdégboyè wà ní ìdó oṣún.
16. Atoloye Adegboye (ìṣèjọba ẹlẹkejì) 1902 – 1906 (Ọdún mẹ́rin) Padà sí ọ̀fà láti ìdó oṣún, ojú ọ̀nà reluwéè(railway line) dé ọ̀fà.
17. Oyeniran Ariwajoye (I) 1906 – 1917 (Ọdún mọ́kànlá) ọkọ̀ ojú ìrin gbá ọ̀fà kọjá, ẹ̀sìn kírísítẹ́nì wọ ọ̀fà, Ilé-ẹ̀kọ́ alakọ́ọ́bẹ̀rẹ̀ CMS àkọ́kọ́ tí a ṣí ní agbègbè Ìbọlò wà ní ọ́fíìsì ibùdó ọ̀fà. Lẹ́yìn náà, wọ́n yọ ọ́fíìsì ibùdó náà. Ọ̀fà di olóyè kíláàsì kejì.
18. Arojojoye Adeboye 1917 -1920 (Ọdún mẹ́ta) wọn ṣe oju ọ̀nà ọ̀fà sí ẹ̀rìn ìlé.
19. Abidoye 1920 – 1926 (Ọdún mẹ́fà) Ẹni tí awọn ènìyàn fẹ́ gan-an.
20. Esuwoye 1926 – 1936 (Ọdún mẹ́wa) wọn fí pẹpẹ onírin kàn Ààfin.
21. Wuraola Isioye 1936 – 1957 (Ọdún mọ́kànle-lógún) Wọ́n tún ilé oriṣa Onímọ́ká ṣe, Adeboye padà wọ̀lú, Wọ́n kọ Masálàṣí Àárín gbangba(Central Mosque), wọn dá ẹgbẹ́ O.D.U. sílẹ̀ ní ọjọ́ kẹtàlá, oṣù kẹwàá, ọdún... Wọn lè ènìyàn mẹ́tàlélọ́gbọ̀n lé lọgọ́rún kúrò ní ilu lọ sí Ògbómọ̀ṣọ́. Wọ́n tún Iléewosan Àgbà kọ.
22. Mustapha Keji 1959 – 1969 (Ọdún mẹ́wa) Wọ́n ṣe omi paipu(pipe-borne water) àti iná ẹlẹtiriki(electricity). Ọffa di olú-ìlú àṣẹ ìṣàkóso Ìjọba Agbègbè Ọ̀yun. Wọ́n dá ilé-ẹ̀kọ́ gírámà fún àwọn ọmọbìnrin, St. Clear’s Girls Grammar School, sílẹ̀. Wuraola Isioye padà wá sí Ọffa gẹ́gẹ́ bí ará ìlú.
23. Mustapha Olawore Olanipekun Ariwajoye (II) 1970 – 2010 (Ogójì Ọdún) Wọ́n dá Ọ̀fíìsì Ọba padà sí Ọffa. Wọ́n tún ààfin náà ṣe sí irisi tuntun to dọ́gba. Ilé-iṣẹ́ àti àwọn ìdàgbàsókè oríṣìíríṣìí ń dá sílẹ̀. Wọ́n gòkè sí Oba kíláàsì àkọ́kọ́. Wọ́n dá Federal polytechnic ọ̀fà sílẹ̀, wọ́n dá Ilé-ẹ̀kọ́ Ologun Omi (Navy Academy) náà sílẹ̀.
24. [[Mufutau Gbadamosi Esuwoye II|Mufutau Gbadamosi Esuwoye 2010 - títí dì onì]]
ọ́kasí
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]- Ọlìràn ipọ Yìjọba ì88) Ijala Aré Ọdẹ University Press Limited, Ibadan, ISBN 0-19-575217-1.