Jump to content

Èkó

Àtúnṣe àjápọ̀
Lát'ọwọ́ Wikipedia, ìwé ìmọ̀ ọ̀fẹ́
(Àtúnjúwe láti Lagos)
Lagos

Èkó
Flag of Lagos
Flag
Official seal of Lagos
Seal
Map of Lagos Metropolis
Map of Lagos Metropolis
Country Nigeria
StateLagos State
LGALagos Island
Area
 • Urban
999.6 km2 (385.9 sq mi)
Population
 (2006 census, preliminary)
 • Density7,941/km2 (20,569.9/sq mi)
 • Urban
7,937,932
Time zoneUTC+1 (CET)
Websitehttp://www.lagosstate.gov.ng/

Èkó (tàbí Lagos ní èdè Gẹ̀ẹ́sì /ˈleɪɡɒs/, US also /ˈlɑːɡoʊs/;[3] Yorùbá: Èkó) ni ìlú tó ní èrò tó pọ̀ jùlọ ní orílẹ̀-èdè Nàìjíríà àti ní gbogbo ilẹ̀ Áfríkà.[4][5] Èkó jẹ́ ilé-ajé pàtàkì ní gbogbo Áfríkà àti oríta okòwò ní Ìpínlẹ̀ Èkó. Èkó gẹ́gẹ́bí ìlú-nínlá ni ó ní GDP kẹrin tó pọ̀ jùlọ ní Áfríkà,[6][7] ibẹ̀ sì ni èbúté ọkọ̀-ojúomi tó tóbi jùlọ àti tó láápọn jùlọ ní ilẹ̀ Áfríkà.[8][9][10] Èkó ni ìkan láàrin àwọn ìlú tí ó ń ní ìgbèdàgbà kíákíá jùlọ ní àgbáyé.[18]

Èkó ní orúkọ tí àwọn Yorùbá ń pè ìlú erékùsù tí ó ti di olú ìlú àti ibùjókòó ìjoba gbogbo-gbòò fún ilè Nàìjíríà ní ojó òní. Ìlú Yorùbá ni, ṣùgbọ́n orúkọ tí àwọn ènìyàn àgbáyé fi ń pè é ni èyí ti àwọn Òyìnbó Potogi tí ó kọ́ bẹ etíkun ilẹ̀ Yorùbá wò fún un. Orúkọ náà ni “Lagos”, èyí tí ìtumọ̀ rẹ̀ jásí “adágún” tàbí “ọ̀sà”, nítorí pé ọ̀sà ni ó yí ìlú náà ká...

Àwọn Ẹ̀yà Yorùbá ti Àwórì ni ó kọ́kọ́ tẹ̀dó si agbègbè Ìlú Èkó, lábé ìṣàkóso àti Ìtọ̀nà olórí wọn, Ọlọ́fin, àwọn Àwórì kọ́kọ́ tẹ̀dó sí erékùsù Ìddó, Lẹ́yìn ìgbà náà ni wọ́n bẹ̀rẹ̀ si ní wọnú àwọn agbègbè yókù Èkó láti tẹ̀dó. Ní séńtúrì karùndínlógún {15th Century}, Ìlú Èkó, bọ́ sí abẹ́ ìṣàkóso Ìjọba Benin. Ìgbà náà ni àwọn Ológun Ìlú náà sọ agbègbè ìlú náà ní Èkó, eléyìí, tí ó túmò sí [Ibi tí àwọn Ológun tí ń simi} Ní èdè Edo/Benin. Gbogbo eléyìí ṣẹlẹ̀ lábẹ́ olórí àwọn Benin ní ìgbà náà Ọba Ọ̀rọ̀gbà. Léyìn tí èyí ṣẹlẹ̀, ni Ìjọba Benin fi Baálẹ̀ jẹ́ oyè, láti máà M'ójútó/Ṣe Àkóso, àti Gbígba Ìṣákọ́lè {Tribute} ìlú náà bíi agbègbè lábé-fé Ìjọba ńlá ti Benin. Ọba Yorùbá àkọ́kọ́ tí ó jẹ ní Ìlú Èkó ni Ọba Aṣípa. Ní ọdun-ún 1472, àwọn Òyìnbó Pọ́tókì{Portuguese} dé sí ilẹ̀ Èkó, àwọn Pọ́tókì náà ní Òyìnbó àkọ́kọ́ , tí ó máa dé Ilẹ̀-Èkó Erékùsù láti Orílè-ẹ̀dẹ̀ Europe ní ìgbà náà.

Itan ti ipinle Èkó (Lagos)

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]

Ẹgbẹ́ Awori ti àwọn Yorùbá ní ọ̀rúndún kẹẹ̀ẹ́dógún ló ń gbé Èkó ní ọ̀rúndún kẹẹ̀ẹ́dógún, tí wọ́n ń pè ní “Oko”, Èkó Island ni àwọn apẹja àti ọdẹ ilẹ̀ Yorùbá ti tẹ̀dó sí, tí wọ́n sì ń pè é ní Òko. Agbegbe naa jẹ gaba lori nipasẹ ijọba Benin, eyiti o pe ni Eko, lati opin ọrundun 16th si aarin 19th orundun. Labẹ idari Oloye Olofin, awọn Awori gbe lọ si erekusu kan ti a npe ni Iddo bayi ati lẹhinna si Eko nla nla. Ní ọ̀rúndún kẹrìndínlógún, ìjọba Benin ṣẹ́gun àdúgbò Awori, erékùṣù náà sì di àgọ́ ogun Benin tí wọ́n ń pè ní “Eko” lábẹ́ Ọba Orhogba, Ọba Benin nígbà yẹn. Eko si ni oruko abinibi fun Eko.[19][20]

Eko ni oruko Portuguese fun ibugbe, itumo "adagun". Àwọn ará Potogí kọ́kọ́ dé sí Erékùṣù Èkó ní 1472. Ìṣòwò ń lọ lọ́wọ́, bí ó ti wù kí ó rí, títí di ìgbà tí a fi fún àwọn ará Portugal ní ọ̀wọ̀ọ̀wọ́ asientos de negros—ẹ̀wọ̀n kan ṣoṣo láti ta ẹrú ní Amẹ́ríkà ti Sípéènì—ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún lẹ́yìn náà. Oba (awọn ọba) agbegbe naa gbadun ibatan ti o dara pẹlu awọn Portuguese, ti wọn pe erekusu Onim (ati lẹhinna Eko) ti wọn si ṣeto iṣowo ẹrú ti o gbilẹ.[19][20]

Sibẹsibẹ, Ilu Eko ni bombu nipasẹ awọn Ilu Gẹẹsi ni ọdun 1851, ti wọn fi kun ni ọjọ 6 Oṣu Kẹjọ ọdun 1861 ti wọn si kede ileto kan ni ọjọ 5 Oṣu Kẹta ọdun 1862. Ni ọdun 1872 Lagos jẹ ile-iṣẹ iṣowo agbaye pẹlu olugbe ti o ju 60,000 lọ. Ní ọ̀rúndún kọkàndínlógún, Èkó di àkóso ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì ó sì ṣiṣẹ́ gẹ́gẹ́ bí ibùdó ìṣàkóso fún Nàìjíríà Gẹ̀ẹ́sì. Lẹhinna o di olu-ilu orilẹ-ede Naijiria olominira titi di ọdun 1991 nigbati Abuja gba ipo naa. Loni, Eko duro bi ẹri si ileto rẹ ti o ti kọja, ti o han gbangba ni faaji ati iṣeto ilu.[19]

Awọn ipilẹ ilana fun eyikeyi ilu jẹ eto ati iṣakoso. Eko ni eyi ni aye ni awọn ọjọ ibẹrẹ. Ilu naa jẹ ijọba nipasẹ Igbimọ Ilu Ilu Eko ti a yan, akọbi julọ ti Nigeria, ti iṣeto ni ọdun 1900. O jẹ ijọba ni ibamu si ofin amunisin, paapaa awọn ilana Laini Ilé ti 1948 ati Ofin Ilera Ara ilu 1957.[19]

Ilu naa kere pupọ, ti o ni awọn agbegbe ti Ikoyi ati Obalende ni Lagos Island (Eko). O jẹ eto iyalẹnu pẹlu Ilu Fikitoria Ilu Gẹẹsi, Ilu Pọtugali, ati faaji Ilu Brazil. Awọn igi wa lẹba awọn opopona ti o mọ. Nibẹ ni o fee eyikeyi ilufin ilu. Ilu nla naa dagba lati sopọ awọn agbegbe ti o ya sọtọ titi di Ikeja, Mushin, Orile, Ojo, Oshodi, ati Agege ni awọn ọdun 1970.[19]

Awọn olugbe ilu Eko ga soke lati 31st ni ipo ilu agbaye ni ọdun 1985 si egbélégbè 13.4 ni ọdun 2000, ti o jẹ ki o jẹ megacity kẹfa ni agbaye, aarin ilu pataki julọ ni Afirika, ati aarin ti orilẹ-ede, agbegbe, ati iṣẹ-aje ati iṣelu kariaye.[19]

Awọn ara ilu Eko, ti a mọ si awọn ara ilu Eko, jẹ onifẹẹ ati ọrẹ, nigbagbogbo mura lati gba awọn alejo si aarin wọn. Ilu Eko jẹ ilu oniruuru, pẹlu akojọpọ awọn aṣa abinibi ati awọn ipa lati ọdọ awọn ẹya miiran kọja Naijiria ati ni ikọja. Ọ̀wọ̀ fún àwọn àgbà ní pàtàkì ní àwùjọ Èkó, ó sì jẹ́ àṣà láti kí àwọn àgbàlagbà pẹ̀lú ìfọwọ́wọ́ ọ̀rẹ́ àti ọ̀wọ̀.[19]

Ni ọrọ-aje, Eko jẹ iyalẹnu, ti o nṣogo GDP kẹrin ti o ga julọ ni Afirika ati gbigbalejo ọkan ninu awọn ebute oko oju omi ti o tobi julọ ati ti o nšišẹ julọ ni kọnputa naa. Pẹlupẹlu, ilu naa ṣe iranṣẹ bi ile-iṣẹ olokiki fun eto-ẹkọ ati aṣa ni iha isale asale Sahara. Paapaa, Eko ṣogo itan-akọọlẹ Islam ọlọrọ kan, faaji nla, ati ohun-ini aṣa larinrin. Ilu naa jẹ ile si awọn olugbe Musulumi ati awọn Kristiani pataki. Ni 1869, Ile-ijọsin Katidira ti Kristi ti dasilẹ ni Ilu Eko. Ni ọdun marun ṣaaju, Samuel Ajayi Crowther ti di biṣọọbu Afirika akọkọ ti Ṣọọṣi Anglican.[19]

Ẹmi isokan ati ifarada ni Ilu Eko wa ninu isọdọkan ọpọlọpọ awọn agbegbe ẹsin ati titọju itan-akọọlẹ Islam. Lakoko ọrundun 14th, awọn ọna asopọ iṣowo pẹlu awọn oniṣowo Musulumi lati Ariwa Afirika ati Aarin Ila-oorun mu Islam wa si Ilu Eko. Olori ibile ilu Eko, Oba, gba esin Islam ni iyanju ati bee lo ni ipa nla ninu isasilamu ilu naa. Kọ awọn mọṣalaṣi ati awọn ile-iwe Islam ṣe alabapin si idagba awọn olugbe Musulumi ni Ilu Eko ni akoko pupọ.[19]

Ni afikun, awọn ilu vaunts kan parapo ti Islam ati onile ayaworan aza, afihan awọn Oniruuru asa iní ti awọn ilu. Mossalassi Central ti Lagos jẹ ami-ilẹ ti Islam ti o gbajumọ. O ṣe ẹya ara ilu nla kan, awọn minarets, ati awọn alaye ohun ọṣọ inira. Awọn eroja ayaworan Islam ti aṣa, gẹgẹbi awọn ilana jiometirika, calligraphy, ati arches, ni a le ṣe akiyesi ni ọpọlọpọ awọn mọṣalaṣi ati awọn ile kọja ilu naa. Diẹ ninu awọn agbegbe itan, bii Isale Eko, ṣe afihan awọn ile Islam ibile pẹlu awọn ẹya pataki gẹgẹbi awọn agbala inu ati awọn ilẹkun igi ti a gbẹ.[19]

O tọ-si mẹnuba pe, awọn ifojusọna olokiki lati ṣẹda megacity ti o tẹle ofin ati awọn igara idibo ni awọn ipa ipa lẹhin atunṣe ilu naa. Awọn ilọsiwaju wọnyi ṣee ṣe nipasẹ imupadabọsipo ijọba tiwantiwa, eyiti o gba ijọba ti a yan laaye lati ṣiṣẹ ni ire awọn eniyan.[19]

Awọn ilọsiwaju ni ilu naa pẹlu lilo awọn ọkọ oju-irin ilu ati imupadabọ ati isọdọtun ti awọn agbegbe ti a ti kọ silẹ ati ti aiṣedeede nisalẹ ọpọlọpọ awọn afarawe, awọn afara, ati awọn ikorita ti Eko. Síwájú sí i, wọ́n ti kọ́ àwọn ibi tí wọ́n ti ṣe, wọ́n sì ti tún àwọn ojú ọ̀nà ṣe. Awọn apakan ti ilu naa ni aye si omi mimu, ati pe iṣowo ti a kọ silẹ ati awọn agbegbe ibugbe ti tun pada.[19]

Àwòrán

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]

Ìtọ́kasí

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]
  1. ↑ Summing the 16 LGAs making up Metropolitan Lagos (Agége, Ajéròmí-Ìfélódùn, Àlímòshọ́, Àmùwó-Ọ̀dọ̀fin, Àpápá, Etí-Ọ̀sà, Ìfàkò-Ìjàìyè, Ìkejà, Kòsòfẹ́, Lagos Island, Lagos Mainland, Mushin, Ọ̀jọ́, Oshòdì-Ìsolò, Shómólú, Surulérè) as per:
    The Nigeria Congress. "Administrative Levels - Lagos State". Archived from the original on 2004-03-12. Retrieved 2007-06-29. 
  2. ↑ Summing the 16 LGAs making up Metropolitan Lagos (Agége, Ajéròmí-Ìfélódùn, Àlímòshọ́, Àmùwó-Ọ̀dọ̀fin, Àpápá, Etí-Ọ̀sà, Ìfàkò-Ìjàìyè, Ìkejà, Kòsòfẹ́, Lagos Island, Lagos Mainland, Mushin, Ojo, Oshodi-Isolo, Shomolu, Surulere) as per:
    Federal Republic of Nigeria Official Gazette (15 May 2007). "Legal Notice on Publication of the Details of the Breakdown of the National and State Provisional Totals 2006 Census" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2007-07-04. Retrieved 2007-06-29. 
  3. ↑ Àdàkọ:Cite EPD
  4. ↑ "What Makes Lagos a Model City". New York Times. 7 January 2014. https://www.nytimes.com/2014/01/08/opinion/what-makes-lagos-a-model-city.html?_r=0. Retrieved 16 March 2015. 
  5. ↑ John Campbell (10 July 2012). "This Is Africa's New Biggest City: Lagos, Nigeria, Population 21 Million". The Atlantic (Washington DC). https://www.theatlantic.com/international/archive/2012/07/this-is-africas-new-biggest-city-lagos-nigeria-population-25-million/259611/. Retrieved 23 September 2012. 
  6. ↑ "These cities are the hubs of Africa’s economic boom". Big Think (in Èdè Gẹ̀ẹ́sì). 2018-10-04. Retrieved 2019-04-23. 
  7. ↑ Àṣìṣe ìtọ́kasí: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named metropolitan Lagos
  8. ↑ "Africa's biggest shipping ports". Businesstech. 8 March 2015. Retrieved 26 October 2015. 
  9. ↑ Brian Rajewski (1998). Africa, Volume 1 of Cities of the World: a compilation of current information on cultural, geographical, and political conditions in the countries and cities of six continents, based on the Department of State's "post reports". Gale Research International, Limited. ISBN 978-0-810-3769-22. https://books.google.com/books?id=E-VwMKQlGjIC. 
  10. ↑ Loretta Lees; Hyun Bang Shin; Ernesto López Morales (2015). Global Gentrifications: Uneven Development and Displacement. Policy Press. p. 315. ISBN 978-1-447-3134-89. https://books.google.com/books?id=Lzt7BgAAQBAJ&pg=PA315&dq=. 
  11. ↑ African Cities Driving the NEPAD Initiative. 2006. p. 202. ISBN 978-9-211318159. https://books.google.com/books?id=tk5TP7bsXnkC&pg=PA202&dq=. 
  12. ↑ John Hartley; Jason Potts; Terry Flew; Stuart Cunningham; Michael Keane; John Banks (2012). Key Concepts in Creative Industries. SAGE. p. 47. ISBN 978-1-446-2028-90. https://books.google.com/books?id=sMnj88kYVmcC&pg=PT60&dq=. 
  13. ↑ Helmut K Anheier; Yudhishthir Raj Isar (2012). Cultures and Globalization: Cities, Cultural Policy and Governance. SAGE. p. 118. ISBN 978-1-446-2585-07. https://books.google.com/books?id=wQJb1QpZz_4C&pg=PA118&dq=. 
  14. ↑ Stuart Cunningham (2013). Hidden Innovation: Policy, Industry and the Creative Sector (Creative Economy and Innovation Culture Se Series). Univ. of Queensland Press. p. 163. ISBN 978-0-702-2509-89. https://books.google.com/books?id=oy-de29AtvYC&pg=PA163. 
  15. ↑ Lisa Benton-Short; John Rennie Short (2013). Cities and Nature. Routledge Critical Introductions to Urbanism and the City. p. 7. ISBN 978-1-134252749. https://books.google.com/books?id=rQ_ZLuqZT54C&pg=PA71&dq=. 
  16. ↑ Kerstin Pinther; Larissa Förster; Christian Hanussek (2012). "Afropolis: City Media Art". Jacana Media. p. 18. ISBN 978-1-431-4032-57. 
  17. ↑ Salif Diop; Jean-Paul Barusseau; Cyr Descamps (2014). The Land/Ocean Interactions in the Coastal Zone of West and Central Africa Estuaries of the World. Springer. p. 66. ISBN 978-3-319-0638-81. https://books.google.com/books?id=8JPIAwAAQBAJ&pg=PA66&dq=. 
  18. ↑ Sources: [11][12][13][14][15][16][17]
  19. ↑ 19.00 19.01 19.02 19.03 19.04 19.05 19.06 19.07 19.08 19.09 19.10 19.11 https://qiraatafrican.com/en/12613/brief-history-and-culture-of-the-city-of-lagos-nigeria/
  20. ↑ 20.0 20.1 https://www.britannica.com/place/Lagos-Nigeria
  • J.F. Odunjo (1969), ÌLÚ ÈKÓ ATI ÌJÈBÚ, Isẹ́ Àtúnyèwò ẹ̀kọ́ nipa ọ̀rọ̀ gbígbàsọ Ojú-ìwé 49-54, Èkó Ìjìnlẹ̀ Yorùbá Alawiye, Fún Àwọn Ilé Ẹ̀kó Gíga, Apá Kejì, Longmans of Nigeria.

Ìtọ́kasí Àrè

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]
Jẹ́ kíkójáde láti "https://yo.wikipedia.org/w/index.php?title=Èkó&oldid=600788"