Ogun Abele Nigeria
Ogún Abẹ́lé ilẹ̀ Nàìjíríà wáyé láàárín ọjọ́ Kẹfà Oṣù Okúdù Ọdún 1967 sí ọjọ́ kẹẹ̀dógún oṣù Ṣẹ́ẹ́rẹ́: tí a tún mọ̀ sí (Ogun Nàìjíríà - Biafra tàbí Ogun Biafra) jẹ́ Ogun Abẹ́lé tí ó wáyé láàárín ìjọba Nàìjíríà àti orílè-èdè Biafra, ìpínlẹ̀ tí ó fé dádúró tì ó ti fẹ́ gba òmìnira kúrò lára Nàìjíríà ní ọdún 1967. Ọgágun Yakubu Gowon ni ó ń darí Orílẹ̀èdè Nàìjíríà Odumegwu Ojukwu sí ń darí Biafra. Èròngbà àwọn olùfẹ́ ẹ̀yà Ìgbò tí wọ́n rò pé àwọn kò lè bá ìjọba àpapọ̀ orílẹ̀-èdè Nàìjíríà ṣe pọ̀ mọ torí pé àwọn Mùsùlùmí ẹ̀yà Haúsá-Fúlàní tí àríwá Orílẹ̀èdè Nàìjíríà tí jẹ gàba ní Biafra. Ìyọrísí ìkọlù yìí láti rògbòdìyàn ìṣèlú, ọrọ̀ ajé, ẹ̀yà, ajẹmáṣà àti ẹ̀sìn ló bí pínpín Nàìjíríà láti ọdún 1960 sí 1963. Lára àwọn aṣokùnfà ogun ní ọdún 1966 ni ìjà ẹ̀sìn àti ìṣègbè ẹ̀yà Ìgbò ní Apá Àríwá Nàìjíríà. Ìdìtẹ̀gbàjọba, àti ìrẹ́jẹ àwọn Ìgbò ní apá àríwá Naijiria. Bákan náà Ìjẹ gàba lórí ìgbéjáde epo rọ̀bì tó lérè gọbọi lórí ní apa Niger Delta náà kópa ribiribi nínú ogun abẹ́lé náà. Láàárín ọdún kan, àwọn ọmọ ogun ilẹ̀ orílẹ̀-èdè Nàìjíríà ti yí gbogbo kọ̀rọ̀-kọ́ndú ilẹ̀ Ìgbò Biafara po tí ó fi mọ́ orísun epo tí ó wà ní ìlú Port Harcourt.[citation needed]. Wọ́n mọ odi yí wọn ká tínwọn kò sì gbà kí ẹnikẹ́ni nínú ẹ̀yà Ìgbò ó jáde síta, èyí f a ebi ọ̀pàgbà f'ọwọ́-mẹ́kẹ́ fún tẹ́rú tọmọ wọn.[40] Láàárín ọdún méjì ati abọ̀ tí ogun náà fi wáyé, iye àwọn tí wọ́n jẹ́ ọmọ ẹ̀yà Ìgbò tí wọ́ ṣ'aláìsí láti ọwọ́ àwọn ọmọ ogun ilẹ̀ orílẹ̀-èdè Nàìjíríà jẹ́ ọgọ́rún kan, nígbà tí iye àwọn tí wọ́n ṣ'aláìsí látàrí ebi òpàpàpàlà jẹ́ mílíọ́nù lọ́nà ọgọ́rùn-un márùn-ún ènìyàn.[41]
Nígbà tí yóò fi di àárín ọdún 1968, àwọn oníròyìn bẹ̀rẹ̀ sí ń fi àwòrán àwọn àgbà àti ọmọdé tí ebi ti sọ di aláabọ̀ ara nínú àwọn ẹ̀yà ìgbò léde nínú àwọn ìwé ìròyìn tí wọ́n ń jáde ní àwọn orílẹ̀-èdè òkèrè[citation needed]. Àwòrán àwọn tí ebi ń pa wọ̀nyí beeẹ̀ sí ń mú kí àwọn ará ilẹ̀ òkèèrè ó beeẹ̀ sí ń fi oju àánú wo àwọn ènìyàn wọ̀nyí, tí ó sì mú kí àwọn àjọ 3lẹ́yinjú àánú tí kìí ṣe ti ìjọba ó ma dá owó , ounje , aṣọ àti àwọn ohun ìgbáyé-gbádùn mìíràn ránṣẹ́ sí wọn. Orílẹ̀-èdè United Kingdom àti Soviet Union ni wọ́n fẹ̀yìn pọn orílẹ̀-èdè Nàìjíríà láti bori Biafra nígbà náà, nígbà tí orílẹ̀-èdè France àti Isreal ṣagbátẹrù fún àwọn Biafra láti kojú orílẹ̀-èdè Nàìjíríà padà. Àmọ́ àwọn Amẹ́ríkà ní ti wọn kò ṣ'ègbè lẹ́yìn ẹnìkọkan, wọ́n kò fara mọ́ ìfìyà-jẹni tí orílẹ̀-èdè Nàìjíríà ń fi jẹ àwọn Igbo yí, bákan náà ni wọ́n bu ẹnu atẹ́ lu ìgbàẹ́sẹ̀ ìyapa àwọn Biafra kúrò lára orílẹ̀-èdè Nàìjíríà.[42] [43][44]
Ohun ti bo fa ogun yí
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Ẹlẹ́yà-m'ẹ̀yà
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Ohun àkókọ́ tí ó fa ogun yí ni ó níṣe pẹ̀lú ìdàpọ̀ gbogbo ẹ̀yà orílẹ̀-èdè Nàìjíríà lásìkò ìṣèjọba àmúnisìn ní ọdún 1914, èyí ni dídá Northern protectorate, Lagos Colony àti Southern Nigeria protectorate tí a tún mọ̀ sí Eastern Nigeria) papọ̀ láti lè jẹ́ kí ìṣèjọba orílẹ̀-èdè náà ó f'ẹsẹ̀ múlẹ̀ nítorí gbígòòrò tí àwọn agbègbè orílẹ̀-èdè tí a ti mẹ́nu bá lókè yí gbòòrò tí oríṣiríṣi ẹ̀yà sì wà ní ibẹ.[45] Bí ó tilẹ̀ jẹ́ wípé ìdàpọ̀ yí kò fiyè sí ìyàtọ̀ tí ó wà láàárín ẹ̀yà, èdè ati ẹ̀sìn tí ó wà láàárín àwọn ènìyàn ilé Nàìjíríà lásìkò náà, èyí ni ó mú ìbérù ati ìfòyà ó gbilẹ̀ nínú wọn tí ó sì mú kí kálukú àwọn ẹ̀yà wọ̀nyí ó ma jìjàgùdù lórí ìṣèlú ara-ẹni àti ìmójútó okòwò ẹ̀yà kọ̀ọ̀kan. Orílẹ̀-èdè Nàìjíríà gb'òmìnira lọ́wọ́ ìjọba àmúnisìn ilẹ̀ Britain ní ọjọ́ kìíní oṣù Kẹwàá ọdún 1960, nígbà tí gbogbo àwọn ènìyàn tí wọ́n jẹ́ olùgbé ibẹ̀ náà jẹ́ mílíọ́nù márùndínláàdọ́ta ó dín diẹ̀, nígbà tí iye ẹ̀yà tí ó wà níbẹ̀ jẹ́ ọgbàọ́rùn ún mẹ́ta[46]. Nígbà tí orílẹ̀-èdè Nàìjíríà gba òmìnira, àwọn agbègbè tí wọ́n tóbi jùlọ ni àsìkò náà ni apá ìlà Oòrùn tí àwọn ẹ̀yà Igbò ea, lásìkò yí, wọ́n kó ìdá 60–70% nínú iye ọmọ orílẹ̀-èdè Nàìjíríà;[47] Àwọn Hausa-Fulani lábẹ́ ìṣèjọba ilẹ̀ Sultanate of Sokoto, ni wọ́n kó ìdá 67% lápá òkè ọya, bákan náà ni àwọn Yorùná ní apá Ìwọ̀-Oòrùn orílẹ̀-èdè náà kò ìdá 75%;[48].[49] Lóòtọ́, àwọn ẹ̀yà kọ̀ọ̀kan wọ̀nyí ni wọ́n ní ilẹ̀ tiwọn tí wọ́n sìntú fọ́nká sí orígun orílẹ̀-èdè náà Nígbà tí ogun náà bẹ́ sílẹ̀ ní ọdún 1967, iye àwọn ọmọ ẹ̀yà Igbo tí wọ́n wà ní àwọn orígun ilẹ̀ Nàìjíríà kò sàn ní ẹgbẹ̀rún márùún pàá pàá jùlọ ní ìlú Èkó [50].
Awon Haúsá-Fúlàní tí ó jé́ Musulumi ní àríwá ní aṣà fí gbẹ́kẹ̀lé ìjọba aṣà àti ti ẹ̀sìn àwọn Musulumi, tí àwọn àmírá tí ó jé́ olúbí ninú àwọn olóye wọ̀nyí tí wọ́n sì jẹ́ adúróṣinṣin sí Sultán ti Sókòtò. Wọ́n ka Sultán sí orísun gbogbo agbára òṣèlú àti aṣẹ ẹ̀sìn.[51] Yatò sí àwọn Haúsá-Fúlàní, àwọn Kánúrí jé́ ẹ̀yà Musulumi pàtàkì míìràn tí wọ́n ní ipa pàtàkì ninú ogun náà. Wọ́n jé́ bí ìdá àpọ̀ọ́ndá marun-ún (5%) ninú ìbùgbàrà Nàìjírìà, wọ́n sì jé́ ẹ̀yà tí ó ga julò ní àríwá-ilà-òòrùn. Ní ìtàn, wọ́n yégé ní didí ogun Caliphate Sókòtò ní ọrúnrun kéjìdínlógún (19th century) nípa ìjọba Kanem-Bornu tí wọ́n ti fíjọba fún ẹgbẹ̀rún ọdún. Ìpínlẹ̀ tí ó wà ní guusù agbégbè náà tí a mò sí Ààrin Gbọ̀ngàn ní ó ní òpòlópọ̀ àwọn Kristéni àti àwọn Animist. Nípa àwọn iṣẹ́ ìránṣẹ́ àwọn oníwàasù àti ìlépa 'Ìlá-àríwà' tí Ìjọba Àgbégbè náà, agbégbè yìí ní òpòlópọ̀ àwọn ènìyàn tí wọ́n ní ẹ̀kọ́ Eurocentric. Òpòlópọ̀ àwọn ènìyàn pàtàkì ní ojú Nàìjírià ní ogun náà wá láti inú agbégbè yìí, bíi Yákúbu Gówòn àti Théóphilus Dánjúmà, àwọn méjèjì sì jé́ Kristéni.[52]
Ní ìhà gúúsù ìwọ̀-oòrùn, ètò ìṣèlú àwọn Yorùbá, bíi ti àwọn Hausa-Fulani, tún ní ọ̀wọ́ àwọn ọba tẹ̀mí, àwọn Oba. Bí ó ti wù kí ó rí, àwọn ọba Yorùbá kò fi bẹ́ẹ̀ ní agbára aláṣẹ ju àwọn ti àríwá lọ.[53] Nípa bẹ́ẹ̀, ètò ìṣèlú àti àwùjọ àwọn Yorùbá gba láye fún ìtẹ̀síwájú nlá, tí ó da lórí ọrọ̀ tí a jere kàkàbẹ́rẹ́ ju ti ìdílé lọ.[54]
Ní ìdàkejì sí àwọn ẹgbẹ́ méjì mìíràn, àwọn Ìgbò ní gúúsù ìlà-oòrùn gbé nínú àwọn àgbárà aládàáni, tí àwọn àwùjò tí a ṣetò ní ìṣèlú ìjọba tiwa-n-tiwa. Ní ìyàtọ̀ sí àwọn àgbègbè méjì mìíràn, àwọn ipinlè nínú àwọn àwùjò Ìgbò ni àwọn àṣojú gbé léèkè tí àwọn ọkùnrin àti àwọn obinrin ti kópa nínú rẹ̀.[55] Ní ti kopa ti àwọn obinrin nínú ogun abẹ́lé yìí, iwadì tí a pè ní "Awon obinrin onija ati ayanmọ awon iṣọtẹ: Bi siseto awon obinrin se n fa iye akoko ogun" láti ọwọ́ Reed M. Wood ṣe àkíyèsí pé ogun láarin àwọn ẹgbẹ́ ọlọ̀tẹ̀ àti iye àwọn obinrin tí ó kopa nínú ijà ti ó wà ní ojú náà pẹ́. Nínú ìbáṣepọ̀ láarin àwọn ijà tí ó pẹ́ àti iye gíga ti kíkópa àwọn obinrin, iwadì náà sọ pé àwọn ìlànà abo àti àwọn ọ̀nà tí "ẹgbẹ́ ológun bá ń gbà àwọn ènìyàn wọlé àti pé ta ni ó ń gbà sínú ẹgbẹ́ náà lè ní ipa lé lorí ìhúwasí rẹ̀ nínú ijà àti bí ijà náà ṣe ń ṣẹlẹ̀."[56]
Nínú ìyàtọ̀ àwọn ètò ìṣèlú àti àwọn ìlànà wọn, wọ́n fi àwọn àṣà àti ìlànà tó yàtọ̀ hàn, wọ́n sì tún fi hàn. Àwọn aráalu Hausa-Fulani, tí wọn kò ní àjọṣepọ̀ pẹlu ètò ìṣèlú àfi nípasẹ̀ olórí abúlé tí a yàn látọwọ́ amir tàbí ọ̀kan nínú àwọn abẹ́ rẹ̀, kò ka àwọn olórí ìṣèlú sí ẹni tí a lè ní ipa lórí rẹ̀. Àwọn ìpinnu ìṣèlú ni a gbọ́dọ̀ tẹ̀lé. Gẹ́gẹ́ bí ó ti rí pẹlu ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ètò ìṣèlú àti ti ẹ̀sìn aláṣẹ mìíràn, àwọn ipò ìṣáájú ni a fún àwọn ènìyàn tí wọ́n múra tán láti jẹ́ olùfọkànsìn àti adúróṣinṣin sí àwọn aláṣẹ wọn. Iṣẹ́ pàtàkì kan nínú ètò ìṣèlú yìí ni láti mú àwọn ìlànà ìṣe àtijọ́ dúró, èyí tí ó mú kí ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn Hausa-Fulani ka ìdàgbàsókè ọrọ̀ ajé àti àwùjọ sí ìwà ọlọ̀tẹ̀ tàbí ìwà ìbàjẹ́ sí ẹ̀sìn.[57]
Ní ìdàkejì sí àwọn Hausa-Fulani, àwọn Ìgbò àti àwọn Biafra mìíràn máa ń kopa taara nínú àwọn ipinlè tí ó nípa lórí ìgbé ayé wọn. Wọ́n ní imòye aládàárà nípa ètò ìṣèlú wọn, wọ́n sì kà á sí ọnà kan láti fi sọ àwọn afojúbú tiwọn di òtitó. Àyọ́lẹ̀ ní àwùjò ní àwọn ènìyàn ń gbanípa agbára láti yanjú àwọn àríyànjiyàn tí ó lè dide nínú abúlé, àti nípa jijé ọlọ́rọ̀ nípa iṣẹ́-òòrùn kàkàbẹ́rẹ́ jú nípa ìléwọn. Àwọn Ìgbò ti jẹ́ ìgbéjádè nínú òwò ẹrú Atlantic; ní ọdún 1790, àwọn ìròyìn sò pé nínú àwọn ènìyàn 20,000 tí a ta lọ́dọọdún láti Bonny, 16,000 jẹ́ Ìgbò. Nípa ìfẹ́ wọn sí ìṣe àwùjò àti kíkópa nínú ìṣèlú, àwọn Ìgbò fara mọ́ àti pé wọ́n jà dúró sí ìjọba àwọn amunísin ní ọ̀nà àtúnṣe.[58]
Àwọn ìyàtọ̀ wọ̀nyí tí ó ti inú àṣà wá ni ìjọba amúnisìn ní Nàìjíríà tẹ̀síwájú, ó sì ṣeé ṣe kó pọ̀ sí i. Ìjọba Amúnisìn àti Àríwá. Ní àríwá, ìjọba amúnisìn rí i pé ó rọrùn láti ṣàkóso lọ́nà àìfọwọ́kan nípasẹ̀ àwọn àmírà. Èyí mú kí ètò ìṣèlú aláṣẹ tí ó wà níbẹ̀ dúró síbẹ̀ kàkàbẹ́rẹ́ kí wọ́n tó yí i padà. Kò gba àwọn ajíhìnrere Kristẹni láyè sí àríwá, nítorí náà, agbègbè náà kò fi bẹ́ẹ̀ ní àjọṣepọ̀ pẹ̀lú àṣà Yúróòpù. Ìjọba Amúnisìn àti Ìlà-oòrùn. Ní ìyàtọ̀ sí èyí, àwọn ọlọ́rọ̀ jù lọ láàárín àwọn Igbo máa ń fi àwọn ọmọ wọn ránṣẹ́ sí àwọn ilé-ẹ̀kọ́ gíga ti Ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì, pẹ̀lú èrò láti mú wọn sílẹ̀ láti bá àwọn Gẹ̀ẹ́sì ṣiṣẹ́. Àkókò Ìgbòmíì àti Ìgbòmíì. Láàárín àwọn ọdún tí ó tẹ̀lé e, àwọn àmírà àríwá tẹ̀síwájú nínú àwọn ètò ìṣèlú àti ti ẹ̀sìn wọn àtijọ́, wọ́n sì tún fi agbára sí ìlànà àwùjọ wọn. Ní àkókò òmìnira ní ọdún 1960, àríwá ni agbègbè tí kò tíì gbèrú jù lọ ní Nàìjíríà. Ó ní ìwọ̀n ìkàwé èdè Gẹ̀ẹ́sì tí ó jẹ́ ìdá méjì nínú ọgọ́rùn-ún (2%), ní ìfiwéra pẹ̀lú ìdá mọ́kàndínlógún àti méjì nínú mẹ́wàá (19.2%) ní ìlà-oòrùn (ìkàwé ní Ajami, àwọn èdè agbègbè nínú àkọsílẹ̀ èdè Lárúbáwá, tí a kọ́ nípa ẹ̀kọ́ ẹ̀sìn, ga pupọ̀). Ìwọ̀-oòrùn tún ní ìwọ̀n ìkàwé tí ó ga jù lọ, nítorí pé òun ni apá àkọ́kọ́ nínú orílẹ̀-èdè tí ó ní àjọṣepọ̀ pẹ̀lú ẹ̀kọ́ ìwọ̀-oòrùn, wọ́n sì fi ètò ẹ̀kọ́ alákọ̀bẹ̀rẹ̀ ọ̀fẹ́ sílẹ̀ lábẹ́ ìjọba ìbílẹ̀ Ìwọ̀-oòrùn kí ó tó di òmìnira.[59][60]
Ní ìwọ̀-oòrùn, àwọn ajíhìnrere kò fi àkókò ṣòfò láti mú àwọn ọ̀nà ẹ̀kọ́ ìwọ̀-oòrùn wọlé. Nítorí èyí, àwọn Yorùbá ni ẹgbẹ́ àkọ́kọ́ ní Nàìjíríà tí wọ́n gba àwọn ìlànà ìṣèlú ìwọ̀-oòrùn. Wọ́n jẹ́ àwọn ọmọ ilé-ìwé àkọ́kọ́ tí wọ́n di òṣìṣẹ́ ìjọba ní Áfíríkà, àwọn dókítà, agbẹjọ́rò, àti àwọn onímọ̀-ẹ̀rọ mìíràn àti àwọn akọ́ṣẹ́mọṣẹ́.[61]
A mú àwọn ajíhìnrere wọlé sí àwọn agbègbè ìlà-oòrùn ní àkókò tó tẹ̀lé e nítorí pé àwọn Gẹ̀ẹ́sì ní ìṣòro láti fi agbára múlẹ̀ lórí àwọn àwùjọ aláṣẹ-ara-ẹni níbẹ̀. Bí ó ti wù kí ó rí, àwọn Igbo àti àwọn ènìyàn Biafra mìíràn fi taratara gba ẹ̀kọ́ ìwọ̀-oòrùn, wọ́n sì gba ẹ̀sìn Kristẹni pátápátá. Ìtẹ̀síwájú iye ènìyàn ní ilẹ̀ ìbílẹ̀ Igbo, pẹ̀lú ìfẹ́ fún owó-iṣẹ́, ni ó lé ẹgbẹ̀rún-ùn àwọn Igbo lọ sí àwọn apá mìíràn ní Nàìjíríà láti wá iṣẹ́. Ní àwọn ọdún 1960, àṣà ìṣèlú Igbo ti di ọ̀kan ṣoṣo, agbègbè náà sì ti gbèrú sí i, pẹ̀lú àwọn oníṣẹ́-ọnà àti àwọn olùkọ́wé tí wọ́n ń ṣiṣẹ́ kára, kì í ṣe ní ìlà-oòrùn Igbo nìkan, ṣùgbọ́n ní gbogbo Nàìjíríà. Nígbà tó di ọdún 1966, àwọn ìyàtọ̀ àṣà àti ti ẹ̀sìn láàárín àwọn ará àríwá àti àwọn Igbo ti pọ̀ sí i nítorí àwọn ìyàtọ̀ tuntun nínú ẹ̀kọ́ àti ọrọ̀ ajé.[62]
Òye ìṣèlú àti ọrọ̀ ajé nínú ètò ìjọba àpapọ̀
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Ìjọba amúnisìn pín Nàìjíríà sí àwọn agbègbè mẹ́ta—Àríwá, Ìwọ̀-oòrùn, àti Ìlà-oòrùn—ohun tí ó mú kí àwọn ìyàtọ̀ ọrọ̀ ajé, ìṣèlú, àti àwùjọ tí ó ti gbòde kan láàárín àwọn ẹ̀yà oríṣiríṣi ní Nàìjíríà pọ̀ sí i. Orílẹ̀-èdè náà ni a pín lọ́nà tí Àríwá fi ní iye ènìyàn díẹ̀ ju àpapọ̀ àwọn agbègbè méjì yòókù lọ. Àwọn ìròyìn kíkún wà nípa ẹ̀tan nígbà ìkàye ènìyàn àkọ́kọ́ ní Nàìjíríà, àti títí di òní, iye ènìyàn ṣì jẹ́ ọ̀rọ̀ ìṣèlú gbígbóná ní Nàìjíríà. Lórí ìpìlẹ̀ yìí, Agbègbè Àríwá ni a fún ní iye ìjókòó tó pọ̀ jù lọ nínú Ilé-Ìgbìmọ̀ Aṣòfin Àpapọ̀ tí àwọn aláṣẹ amúnisìn fi sílẹ̀. Nínú agbègbè mẹ́ta kọ̀ọ̀kan, àwọn ẹ̀yà tó ní agbára jù lọ, ìyẹn Hausa-Fulani, Yorùbá, àti Igbo, ni wọ́n dá àwọn ẹgbẹ́ ìṣèlú sílẹ̀ tí wọ́n jẹ́ ti agbègbè pátápátá, tí wọ́n sì dá lórí ìfọkànsìn ẹ̀yà:
- Northern People's Congress (NPC) ní Àríwá;
- Action Group (AG) ní Ìwọ̀-oòrùn; àti
- National Council of Nigeria and the Cameroons (NCNC) ní Ìlà-oòrùn.
Bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé àwọn ẹgbẹ́ wọ̀nyí kò fi bẹ́ẹ̀ jẹ́ ìṣọ̀kan ní ti ẹ̀yà tàbí agbègbè, ìparun Nàìjíríà wá láti òtítọ́ pé àwọn ẹgbẹ́ wọ̀nyí wà ní agbègbè kan àti ẹ̀yà kan ní àkọ́kọ́.[63]
Ìpìlẹ̀ Nàìjíríà òde òní wáyé ní ọdún 1914 nígbà tí Orílẹ̀-èdè Gẹ̀ẹ́sì fi Àríwá àti Gúúsù Protectorship pa pọ̀. Bẹ̀rẹ̀ pẹ̀lú Àríwá Protectorship, àwọn Gẹ̀ẹ́sì ṣe ìlànà ìṣàkóso àìfọwọ́kan tí wọ́n fi ń nípa lórí àwọn agbègbè nípasẹ̀ àjọṣepọ̀ pẹ̀lú àwọn agbára ìbílẹ̀. Ìlànà yìí ṣiṣẹ́ dáadáa débi pé Gómìnà Amúnisìn, Frederick Lugard, fi agbára rẹ̀ gbìyànjú láti fa á sí Gúúsù Protectorship nípasẹ̀ ìpapọ̀. Nípa báyìí, a fi ètò ìṣàkóso àjèjì àti ti ipò aláṣẹ fún àwọn Igbo. Àwọn ọ̀mọ̀wé bẹ̀rẹ̀ sí ní rọ fún ẹ̀tọ́ àti òmìnira tó pọ̀ sí i. Iye àwọn ọ̀mọ̀wé wọ̀nyí pọ̀ sí i ní púpọ̀ ní àwọn ọdún 1950, pẹ̀lú ìdàgbàsókè gbogbogbò nínú ètò ẹ̀kọ́ orílẹ̀-èdè. Ní àwọn ọdún 1940 àti 1950, àwọn ẹgbẹ́ Igbo àti Yorùbá ni wọ́n wà ní iwájú ìpolongo fún òmìnira kúrò lábẹ́ ìjọba Gẹ̀ẹ́sì. Àwọn olórí àríwá, tí wọ́n bẹ̀rù pé òmìnira yóò túmọ̀ sí ìṣàkóso ìṣèlú àti ọrọ̀ ajé láti ọwọ́ àwọn ọ̀mọ̀wé tó ti gba ẹ̀kọ́ ìwọ̀-oòrùn ní Gúúsù, fẹ́ràn kí ìjọba Gẹ̀ẹ́sì tẹ̀síwájú. Gẹ́gẹ́ bí àdéhùn fún gbígba òmìnira, wọ́n béèrè pé kí orílẹ̀-èdè náà tẹ̀síwájú láti pín sí agbègbè mẹ́ta pẹ̀lú Àríwá tí yóò ní ìpín púpọ̀ kedere. Àwọn olórí Igbo àti Yorùbá, tí wọ́n ní ìfẹ́ jíjẹ́ orílẹ̀-èdè olómìnira nípa gbogbo ọ̀nà, gba àwọn ìbéèrè Àríwá.[64][65]
Ìyàtọ̀ Àwọn Ẹgbẹ́ Ìṣèlú Gúúsù àti Àríyànjiyàn Nípa Lágoòsì. Àwọn agbègbè Gúúsù méjèèjì ní àwọn ìyàtọ̀ àṣà àti ìrònú tó significant, èyí tó fa àríyànjiyàn láàárín àwọn ẹgbẹ́ ìṣèlú Gúúsù méjèèjì. Láti ìbẹ̀rẹ̀, Ẹgbẹ́ Action Group (AG) fẹ́ràn ìjọba àpapọ̀ alápèjúwe fún orílẹ̀-èdè Nàìjíríà tuntun, níbi tí agbègbè kọ̀ọ̀kan yóò ti ní ìṣàkóso pátápátá lórí agbègbè rẹ̀. Ipò Lágoòsì jẹ́ àìdún-ún-jókòó fún AG, nítorí wọ́n kò fẹ́ kí Lágoòsì, ìlú Yorùbá kan tó wà ní ìwọ̀-oòrùn Nàìjíríà (tí ó jẹ́ olú-ìlú àpapọ̀ àti ibùjókòó ìjọba orílẹ̀-èdè ní àkókò náà), di yíyàn gẹ́gẹ́ bí olú-ìlú Nàìjíríà, tí ó bá túmọ̀ sí ìpàdánù ọlá-aládé Yorùbá. AG tẹnu mọ́ ọn pé Lágoòsì gbọ́dọ̀ jẹ́ ìdánimọ̀ pátápátá gẹ́gẹ́ bí ìlú Yorùbá láìsí ìpàdánù ìdánimọ̀, ìṣàkóso tàbí òmìnira kankan láti ọwọ́ Yorùbá. Láìka ipò yìí sí, National Council of Nigeria and the Cameroons (NCNC) ní ìfẹ́ àfojúsùn láti polongo Lágoòsì, nítorí pé ó jẹ́ "Agbègbè Olú-ìlú Àpapọ̀" gẹ́gẹ́ bí "ilẹ̀ tí kò sí tí ẹnìkankan," ìpolongo tí ó dá bí pé ó bínú AG, èyí tí ó funni láti ṣèrànwọ́ láti fún ìdàgbàsókè agbègbè mìíràn ní Nàìjíríà gẹ́gẹ́ bí "Agbègbè Olú-ìlú Àpapọ̀" àti lẹ́yìn náà halẹ̀ ìyapa kúrò ní Nàìjíríà tí kò bá gbà ọ̀nà tirẹ̀. Ìhalẹ̀ Ìyapa àti Ìkọsílẹ̀ rẹ̀. Ìhalẹ̀ ìyapa láti ọwọ́ AG ni a gbé kalẹ̀, títìwé sílẹ̀, tí a sì gbé kalẹ̀ ní ọ̀pọ̀lọpọ̀ àpéjọ ìbágbé-òfin, pẹ̀lú àpéjọ ìbágbé-òfin tí ó wáyé ní Lọ́ndọ̀n ní ọdún 1954 pẹ̀lú ìbéèrè pé kí ẹ̀tọ́ ìyapa di mímúlẹ̀ nínú òfin orílẹ̀-èdè Nàìjíríà tuntun láti gba apá kankan nínú orílẹ̀-èdè tuntun láyè láti jáde kúrò ní Nàìjíríà, tí ó bá ṣe dandan. Ètò ìgbani sílẹ̀ yìí fún ìfi-ẹ̀tọ́ ìyapa sílẹ̀ nípasẹ̀ àwọn agbègbè ní Nàìjíríà olómìnira ni NCNC kọ̀, èyí tí ó fi agbára rọ fún orílẹ̀-èdè tí ó wà ní ìṣọ̀kan/ọ̀kan ṣoṣo, nítorí ó rí ipesé ìgbani sílẹ̀ gẹ́gẹ́ bí ohun tí kò dára fún ìdásílẹ̀ orílẹ̀-èdè Nàìjíríà kanṣoṣo. Ní ojú ìtakò tí ó dúró ṣinṣin láti ọwọ́ àwọn aṣojú NCNC, tí àwọn NPC tẹ̀lé lẹ́yìn, tí àwọn Gẹ̀ẹ́sì sì tì lẹ́yìn pẹ̀lú ìhalẹ̀ láti ka ìdádúró ìfi-ẹ̀tọ́ ìyapa sílẹ̀ láti ọwọ́ AG gẹ́gẹ́ bí ìwà ọ̀tẹ̀, AG ni a fi ipá mú láti kọ ipò rẹ̀ nípa ìfi-ẹ̀tọ́ ìyapa sílẹ̀ gẹ́gẹ́ bí apá kan nínú òfin Nàìjíríà. Tí irú ìpèsè bẹ́ẹ̀ bá ti wà nínú òfin Nàìjíríà, àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ tí ó tẹ̀lé e tí ó yọrí sí ogun abẹ́lé Nàìjíríà/Biafra lè ti yẹra fún. Ìṣọ̀kan kí ó tó di òmìnira láàárín NCNC àti NPC lòdì sí àwọn ìfẹ́ AG yóò wá ṣeto ipò fún ìṣàkóso ìṣèlú Nàìjíríà olómìnira láti ọwọ́ NCNC/NPC, èyí tí yóò yọrí sí ìparun ní àwọn ọdún tó tẹ̀lé e ní Nàìjíríà.[66][67][68]
Ìdádúró laarin Àríwá àti Gúúsù kọ́kọ́ hàn ní ìjà ẹ̀gbẹ́-ẹ̀gbẹ́ tí ó wáyé ní Jos ní ọdún 1945 àti lẹ́ẹ̀kan sí ní ọjọ́ Kìíní oṣù Karùn-ún, ọdún 1953, gẹ́gẹ́ bí ìjà tí ó wáyé ní ìlú Kano ní Àríwá. Àwọn ẹgbẹ́ òṣèlú sábà máa ń gbájúmọ́ gbígbékalẹ̀ agbára ní àwọn agbègbè tiwọn, èyí tó yọrí sí àìṣọ̀kan àti ìdàpọ̀ nínú ìjọba àpapọ̀.[69][70][71]
Ní ọdún 1946, àwọn Gẹ̀ẹ́sì pín Agbègbè Gúúsù sí Agbègbè Ìwọ̀-oòrùn àti Agbègbè Ìlà-oòrùn. Ìjọba kọ̀ọ̀kan ní ẹ̀tọ́ láti kó owó-ọrọ̀ (royalties) láti àwọn orísun tí a ti mú jáde láti agbègbè rẹ̀. Èyí yí padà ní ọdún 1956 nígbà tí Shell-BP rí ọ̀pọ̀lọpọ̀ epo rọ̀bì ní agbègbè Ìlà-oòrùn. Ìgbìmọ̀ kan tí Sir Jeremy Raisman àti Ronald Tress dári pinnu pé owó-ọrọ̀ orísun yóò wọ "Account Owó Pínpín" báyìí, pẹ̀lú owó tí a pín láàárín àwọn apá ìjọba tó yàtọ̀:
- 50% sí agbègbè tí ó ti wá,
- 20% sí ìjọba àpapọ̀, àti
- 30% sí àwọn agbègbè mìíràn.
Láti rí i dájú pé ipa wọn dúró ṣinṣin, ìjọba Gẹ̀ẹ́sì gbìyànjú láti fi ìṣọ̀kan sí àpapọ̀ Àríwá àti àwọn ìmọ̀lára ìyapa láàárín àwọn agbègbè Gúúsù méjèèjì. Ìjọba Nàìjíríà, lẹ́yìn òmìnira, gbé ìrísí ìjà lárugẹ ní Ìwọ̀-oòrùn pẹ̀lú ìdásílẹ̀ Agbègbè Àárín-Ìwọ̀-oòrùn tuntun ní agbègbè tí ó ní epo rọ̀bì tó pọ̀.Òfin tuntun ti ọdún 1946 tún kéde pé "Gbogbo ohun-ìní àti ìṣàkóso gbogbo epo àlùmọ́nì, nínú, lábẹ́, tàbí lórí ilẹ̀ kankan, ní Nàìjíríà, àti ti gbogbo odò, àwọn ìṣàn omi, àti àwọn ibi omi káàkiri Nàìjíríà, wà àti pé yóò wà lábẹ́ ìṣàkóso Ọba." Orílẹ̀-èdè Gẹ̀ẹ́sì jèrè púpọ̀ láti ìgbèrú àyọlé Nàìjíríà ní ìlọ́po márùn-ún láàárín ìdàgbàsókè ọrọ̀ ajé lẹ́yìn ogun.[72][73][74][75]
Òmìnira àti Orílẹ̀-èdè Olómìnira Kíní (First Republic)
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Nàìjíríà gba òmìnira rẹ̀ ní ọjọ́ Kìíní oṣù Kẹwàá, ọdún 1960. Lẹ́yìn èyí, Orílẹ̀-èdè Olómìnira Kíní wá sí ìmúṣẹ ní ọjọ́ Kìíní oṣù Kẹwàá, ọdún 1963. Alákòóso Àgbà àkọ́kọ́ ti Nàìjíríà, Abubakar Tafawa Balewa, jẹ́ ọmọ Àríwá àti ọ̀kan nínú àwọn olùdásílẹ̀ Northern People's Congress (NPC). Ó dá ìfọwọ́sowọ́pọ̀ sílẹ̀ pẹ̀lú ẹgbẹ́ National Council of Nigeria and the Cameroons (NCNC), àti olórí olókìkí wọn, Nnamdi "Zik" Azikiwe, ẹni tí ó di Gómìnà Gbogbogbò àti lẹ́yìn náà Ààrẹ. Ẹgbẹ́ Action Group (AG) tí wọ́n jẹ́ ti Yorùbá, ẹgbẹ́ kẹta tó lágbára jù lọ, ni ó kópa bí ẹgbẹ́ alatako.[76]
Àwọn òṣìṣẹ́ di àwọn tí kò tẹ́ lọ́rùn sí i nípa ìwọ̀n owó iṣẹ́ tí kò tóye àti ipò iṣẹ́ tí kò dára, pàápàá nígbà tí wọ́n bá fi ipò tiwọn wé sí ìgbé ayé àwọn òṣèlú ní ìlú Lágoòsì. Ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn tí ó ń gbówó iṣẹ́ gbé ní agbègbè Lágoòsì, ọ̀pọ̀lọpọ̀ sì gbé nínú àwọn ilé tí ó kún fọ́fọ́, tí ó sì léwu. Ìgbòkègbòdò àwọn òṣìṣẹ́, pẹ̀lú àwọn ìgbógungbòdì, di tí ó lágbára sí i ní ọdún 1963, tí ó sì parí sí ìgbógungbòdì gbogbogbò tí ó gbòòrò káàkiri orílẹ̀-èdè ní oṣù Kẹfà ọdún 1964. Àwọn òṣìṣẹ́ tí ó gbógun ti ìlànà ìkẹyìn láti padà sí iṣẹ́, ní àkókò kan, ni àwọn ọlọ́pàá rògbòdìyàn tú ká. Níkẹ̀yìn, wọ́n yégé nínú gbígba àfikún owó iṣẹ́. Ìgbógungbòdì náà pẹ̀lú àwọn ènìyàn láti gbogbo àwọn ẹ̀yà.[77][78]
Ìdìbò ọdún 1964, tí ó ní ìpolongo gbígbóná ní gbogbo ọdún, mú kí àwọn ìyàtọ̀ ẹ̀yà àti ti agbègbè wá sí iwájú. Ìbínú sí àwọn òṣèlú pọ̀ sí i, ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ajìpolongo sì bẹ̀rù fún ẹ̀mí wọn nígbà tí wọ́n ń rìn ìrìnàjò káàkiri orílẹ̀-èdè. A fi Ológun ránṣẹ́ léraléra sí Agbègbè Tiv, wọ́n pa ọgọ́rọ̀ọ̀rún àwọn ènìyàn, wọ́n sì mú ẹgbẹ̀rún-ùn àwọn èniyàn Tiv tí wọ́n ń gbìyànjú fún òmìnira ara ẹni.[79][80]
Àwọn ìròyìn gbogbo gbò nípa ẹ̀tan ba òtítọ́ ìdìbò náà jẹ́. Àwọn ará Ìwọ̀-oòrùn pàápàá kórìíra ìṣàkóso ìṣèlú tí Northern People's Congress (NPC) fi ń ṣe, níbi tí ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn olùdíje wọn ti díje láìsí alátako nínú ìdìbò náà. Ìwà ipá tàn káàkiri orílẹ̀-èdè, àwọn kan sì bẹ̀rẹ̀ sí ní sá kúrò ní Àríwá àti Ìwọ̀-oòrùn, àwọn mìíràn lọ sí Dahomey. Ìṣàkóso tí ó hàn gbangba ti ètò ìṣèlú láti ọwọ́ Àríwá, àti rúkèrúdò tí ó ń bẹ́ sílẹ̀ káàkiri orílẹ̀-èdè, ni ó mú kí àwọn kan nínú àwọn ológun rò pé ó yẹ kí wọ́n gbé ìgbésẹ̀ tó pinnu.[81][82][83]
Ìdìbò ọdún 1964, tí ó ní àwọn ìpolongo tó lágbára ní gbogbo ọdún, mú kí àwọn ìyàtọ̀ láàárín àwọn ẹ̀yà àti agbègbè wá sí ìtẹnu mọ́. Ìbínú sí àwọn olóṣèlú pọ̀ gẹ́gẹ́ bí ọ̀pọ̀lọpọ̀, ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ajìpolongo sì bẹ̀rù fún ààbò wọn nígbà tí wọ́n ń rìn ìrìnàjò káàkiri orílẹ̀-èdè. A fi Ológun ránṣẹ́ lọ́pọ̀lọpọ̀ ìgbà sí Agbègbè Tiv, wọ́n pa ọgọ́rọ̀ọ̀rún àwọn ènìyàn, wọ́n sì mú ẹgbẹ̀rún-ùn àwọn èniyàn Tiv tí wọ́n ń gbìyànjú fún òmìnira ara ẹni.[84][85]
Àwọn ìròyìn kíkún nípa ẹ̀tan ba òtítọ́ ìdìbò ọdún 1964 jẹ́ ní Nàìjíríà. Àwọn ará Ìwọ̀-oòrùn kò fi bẹ́ẹ̀ fẹ́ràn ìṣàkóso ìṣèlú tí ẹgbẹ́ Northern People's Congress (NPC) fi ń ṣe, níbi tí ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn olùdíje wọn ti díje láìsí alátako nínú ìdìbò náà. Èyí fa ìbínú àti àìgbẹ́kẹ̀lé kún àwọn ènìyàn. Ìwà ipá tàn káàkiri orílẹ̀-èdè, díẹ̀ nínú àwọn ènìyàn bẹ̀rẹ̀ sí ní sá kúrò ní Àríwá àti Ìwọ̀-oòrùn, àwọn kan sì sá lọ sí Dahomey (tí a mọ̀ sí Benin báyìí). Ìṣàkóso tí ó hàn gbangba ti ètò ìṣèlú láti ọwọ́ Àríwá, àti rúkèrúdò tí ó ń bẹ́ sílẹ̀ káàkiri orílẹ̀-èdè, ni ó mú kí àwọn kan nínú ológun rò pé ó yẹ kí wọ́n gbé ìgbésẹ̀ tó pinnu. Èyí tọ́ka sí ìbẹ̀rẹ̀ àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ tí yóò yọrí sí ìwọ̀fà-ìjọba ní Nàìjíríà.[86][87][88]
Yàtọ̀ sí ànfàní tí Shell-BP ń jẹ látinú epo rọ̀bì, àwọn Gẹ̀ẹ́sì tún ń jèrè láti iṣẹ́ ìwakùsà àti òwò. United Africa Company (UAC), tí ó jẹ́ ti Ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì, nìkan ló ń ṣàkóso ìdá mọ́kànlélógójì pẹlu mẹ́ta nínú mẹ́wàá (41.3%) gbogbo òwò àjèjì Nàìjíríà. Pẹ̀lú bí Nàìjíríà ṣe ń mú agba epo rọ̀bì 516,000 jáde lójoojúmọ́, ó ti di orílẹ̀-èdè kẹwàá tó ga jù lọ ní àgbáyé nínú ìtajà epo rọ̀bì. Èyí fi hàn bí ọrọ̀ ajé Nàìjíríà ṣe wọ́n lójú àwọn Gẹ̀ẹ́sì ní àkókò yẹn.[89][90]
Bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé Ẹgbẹ́ Ọmọ Ogun Nàìjíríà ti jà fún Orílẹ̀-èdè Gẹ̀ẹ́sì ní Ogun Àgbáyé Kìíní àti Èkejì, ogun tí Nàìjíríà jogún nígbà tí ó gbòmìnira ní ọdún 1960 jẹ́ agbára ààbò inú tí a ṣe àti tí a kọ́ fún láti ran àwọn ọlọ́pàá lọ́wọ́ láti tẹ àwọn ìpèníjà sí agbára mọ́lẹ̀, kàkàbẹ́rẹ́ jú láti jagun. Òpìtàn ilẹ̀ Íńdíà, Pradeep Barua, pe Ọmọ Ogun Nàìjíríà ní ọdún 1960 ní "agbára ọlọ́pàá tí a ti fi tọ́wọ́ sí", àti lẹ́yìn òmìnira pàápàá, àwọn ológun Nàìjíríà tẹnu mọ́ ipa tí wọ́n ní lábẹ́ àwọn Gẹ̀ẹ́sì ní àwọn ọdún 1950. Ọmọ Ogun Nàìjíríà kò ṣe ìdánilẹ́kọ̀ọ́ ní pápá, ó sì kò ní ohun ìjà tí ó wọ̀n. Ṣáájú ọdún 1948, kò gba àwọn ọmọ Nàìjíríà láyè láti di alákòóso ọmọ ogun (officer's commissions), ó sì jẹ́ ní ọdún 1948 nìkan ni a gba àwọn ọmọ Nàìjíríà tí wọ́n ní ìrètí láyè láti lọ sí Sandhurst fún ìdánilẹ́kọ̀ọ́ alákòóso, ní àkókò kan náà, a gba àwọn NCOs Nàìjíríà láyè láti di alákòóso tí wọ́n bá parí ẹ̀kọ́ ìdánilẹ́kọ̀ọ́ alákòóso ní Mons Hall tàbí Eaton Hall ní Ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì. Bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé wọ́n ṣe àtúnṣe, ìdá méjì nìkan ni ó gba ipò alákòóso lọ́dọọdún láàárín ọdún 1948 sí 1955, àti méje nìkan lọ́dọọdún láti 1955 sí 1960. Ní àkókò òmìnira ní ọdún 1960, nínú àwọn alákòóso 257 tí wọ́n ń dárí Nigeria Regiment tí ó di Ọmọ Ogun Nàìjíríà, 57 nìkan ni ó jẹ́ ọmọ Nàìjíríà.[91][92]
Nípa lílo ẹ̀kọ́ "àwọn ẹ̀yà akínkanjú" tí wọ́n kọ́kọ́ dá sílẹ̀ lábẹ́ ìjọba Raj ní Íńdíà ní ọ̀rúndún kọkàndínlógún, ìjọba amúnisìn ti pinnu pé àwọn ènìyàn láti àríwá Nàìjíríà bíi Hausa, Tiv, àti Kanuri ni àwọn "ẹ̀yà akínkanjú" tí wọ́n lágbára, tí wọ́n sì ń fún ni níṣìírí láti wọ inú iṣẹ́ ológun. Ní ìyàtọ̀ sí èyí, àwọn ènìyàn láti gúúsù Nàìjíríà bíi Igbo àti Yorùbá ni a kà sí àwọn tí kò lágbára tó láti jẹ́ ọmọ ogun tó dára, nítorí náà, a kò fún wọn níṣìírí láti wọ iṣẹ́ ológun.[93] Nítorí èyí, ní ọdún 1958, àwọn ọkùnrin láti àríwá Nàìjíríà jẹ́ ìdá méjìlélọ́gọ́ta nínú ọgọ́rùn-ún (62%) nínú Ẹgbẹ́ Ọmọ Ogun Nàìjíríà, nígbà tí àwọn ọkùnrin láti gúúsù àti ìwọ̀-oòrùn jẹ́ ìdá mẹ́rìndínlógójì nínú ọgọ́rùn-ún (36%) nìkan. Ní ọdún 1958, ìlànà náà yí padà: láti ìgbà yẹn lọ, àwọn ọkùnrin láti àríwá yóò jẹ́ ìdá àádọ́ta nínú ọgọ́rùn-ún (50%) àwọn ọmọ ogun nìkan, nígbà tí àwọn ọkùnrin láti gúúsù ìlà-oòrùn àti gúúsù ìwọ̀-oòrùn yóò jẹ́ ìdá mẹ́ẹ̀dọ́gbọ̀n nínú ọgọ́rùn-ún (25%) kọ̀ọ̀kan. A tẹnu mọ́ ìlànà tuntun náà lẹ́yìn òmìnira. Àwọn ará àríwá tí a ti fi ojú rere wò tẹ́lẹ̀, tí wọ́n sì ti di agbéraga nítorí pé àwọn aláṣẹ wọn ti sọ fún wọn pé àwọn ni àwọn "ẹ̀yà akínkanjú" tí wọ́n lágbára, kò fẹ́ràn ìyípadà nínú àwọn ìlànà ìkópa ọmọ ogun rárá, pàápàá nítorí lẹ́yìn òmìnira ní ọdún 1960, àwọn ànfàní wà fún àwọn ọkùnrin Nàìjíríà láti ṣiṣẹ́ gẹ́gẹ́ bí aláṣẹ tí kò tíì wà ṣáájú òmìnira. Bí ó ti jẹ́ pé àwọn ọkùnrin láti gúúsù ìlà-oòrùn àti gúúsù ìwọ̀-oòrùn ní ẹ̀kọ́ tó dára ju àwọn ọkùnrin láti àríwá lọ, ó pọ̀ sí i pé wọ́n yóò di àwọn aláṣẹ nínú Ọmọ Ogun Nàìjíríà tuntun, èyí tí ó fa ìbínú sí i láti ọ̀dọ̀ àwọn ará àríwá.[94] Ní àkókò kan náà, gẹ́gẹ́ bí apá kan ti ìlànà Nigerianization, ìjọba ní ètò láti rán àwọn aláṣẹ British tí wọ́n ti wà lẹ́yìn òmìnira padà sí ilé, nípa gbígba ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ọmọ Nàìjíríà sí ipò agbára, títí tí ó fi di ọdún 1966, kò sí àwọn aláṣẹ British mọ́. Gẹ́gẹ́ bí apá kan ti ìlànà Nigerianization, a dín àwọn ìlànà ẹ̀kọ́ fún àwọn aláṣẹ kù ní púpọ̀ pẹ̀lú oyè ilé-ẹ̀kọ́ gíga nìkan tí ó ṣe dandan fún ipò aláṣẹ. Ní àkókò kan náà, Nigerianization yọrí sí agbára aláṣẹ tí ó kéré jù lọ, tí ó kún fún àwọn ọkùnrin tí ó ní ìfẹ́-ọkàn tí wọ́n kò fẹ́ràn àwọn tó jáde láti Sandhurst tí wọ́n ṣiṣẹ́ ní ipò àgbà bí ìdènà fún àwọn ànfàní ìgbéga sí i.[95] Ẹgbẹ́ àwọn aláṣẹ Igbo kan dá ète kan sílẹ̀ láti yí ìjọba padà, wọ́n rí Alákòóso Àgbà Àríwá, Sir Abubakar Tafawa Balewa, gẹ́gẹ́ bí ẹni tí a fẹ̀sùn kàn pé ó ń ja ọrọ̀ epo rọ̀bì ní gúúsù ìlà-oòrùn.[96]
Ìwọ̀fà-Ìjọba Ológun
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Ní ọjọ́ Kẹẹ̀dógún oṣù Kìíní ọdún 1966, Màjò Chukwuma Kaduna Nzeogwu, Màjò Emmanuel Ifeajuna, àti àwọn ọ̀gágun kékeré mìíràn (pàápàá àwọn màjò àti káptẹ́nì) gbìyànjú ìwọ̀fà-ìjọba. Àwọn olórí òṣèlú pàtàkì méjì ti àríwá, Alákòóso Àgbà, Sir Abubakar Tafawa Balewa, àti Ààrẹ agbègbè àríwá, Sir Ahmadu Bello, ni Màjò Nzeogwu pa. Wọ́n tún pa ìyàwó Bello àti àwọn ọ̀gágun tó jẹ́ ọmọ Àríwá. Ààrẹ, Sir Nnamdi Azikiwe, tí ó jẹ́ Igbo, wà ní ìsinmi gígùn ní West Indies. Kò padà dé títí di ọjọ́ mélòó kan lẹ́yìn ìwọ̀fà-ìjọba náà. Ìfojúsùn gbogbo gbò wà pé àwọn tí wọ́n gbìmọ̀ ìwọ̀fà-ìjọba tí wọ́n jẹ́ Igbo ti fún òun àti àwọn olórí Igbo mìíràn ní ìmọ̀ nípa ìwọ̀fà-ìjọba tí ó ń bọ̀. Yàtọ̀ sí pípa àwọn olórí òṣèlú Àríwá, a tún pa Ààrẹ agbègbè Ìwọ̀-oòrùn, Ladoke Akintola àti àwọn ọ̀gágun Yorùbá tó ga. Wọ́n ti ṣàpèjúwe "Ìwọ̀fà-Ìjọba Àwọn Màjò Márùn-ún" yìí ní àwọn apá kan gẹ́gẹ́ bí ìwọ̀fà-ìjọba ìyípadà kan ṣoṣo ní Nàìjíríà.[97] Èyí ni ìwọ̀fà-ìjọba àkọ́kọ́ nínú ìgbé ayé kúkúrú ti ìṣèjọba tiwa-n-tiwa kejì tí ó ṣẹ̀ṣẹ̀ bẹ̀rẹ̀ ní Nàìjíríà. Àwọn ìtakòròyìn ẹ̀tan nínú ìdìbò jẹ́ ọ̀kan nínú àwọn ìdí tí àwọn tí wọ́n gbìmọ̀ ìwọ̀fà-ìjọba fi sọ. Yàtọ̀ sí pípa ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn aṣáájú Nàìjíríà, ìwọ̀fà-ìjọba náà tún rí ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn olórí Ọmọ Ogun Àpapọ̀ Nàìjíríà tí wọ́n pa, pẹ̀lú àwọn ọ̀gágun méje tí wọ́n ní ipò ju kọ̀lọ́nẹ̀ẹ̀lì lọ. Nínú àwọn ọ̀gágun méje tí wọ́n pa, mẹ́rin jẹ́ ọmọ Àríwá, méjì jẹ́ láti gúúsù ìlà-oòrùn, àti ọ̀kan láti Àárín-Ìwọ̀-oòrùn. Ọ̀kan péré ló jẹ́ Igbo.[98]
Bí ó ti wù kí ó rí, àwọn apá mìíràn ní Nàìjíríà kò ka ìwọ̀fà-ìjọba yìí sí ìwọ̀fà-ìjọba ìyípadà, pàápàá ní apá Àríwá àti Ìwọ̀-oòrùn, àti láti ọwọ́ àwọn atúnṣe ìwọ̀fà-ìjọba Nàìjíríà lẹ́yìn náà. Díẹ̀ rò, pàápàá láti apá Ìlà-oòrùn Nàìjíríà, pé àwọn màjò náà fẹ́ gbé olórí Action Group, Obafemi Awolowo, jáde kúrò ní àtìmọ́lé kí wọ́n sì fi ṣe olórí ìjọba tuntun. Èrò wọn ni láti tú agbára ìṣèlú tí Àríwá ti jẹ́ olórí, ṣùgbọ́n gbogbo ìgbìyànjú wọn láti gba agbára kò yegé. Johnson Aguiyi-Ironsi, tí ó jẹ́ Igbo àti olórí ológun Nàìjíríà tí ó jẹ́ adúróṣinṣin, fi agbára mú àwọn iṣẹ́ ìwọ̀fà-ìjọba mọ́lẹ̀ ní Gúúsù, a sì kéde rẹ̀ gẹ́gẹ́ bí olórí orílẹ̀-èdè ní ọjọ́ Kẹrindínlógún oṣù Kìíní lẹ́yìn tí àwọn màjò náà juwọ́ sílẹ̀. Níkẹ̀yìn, àwọn màjò náà kò ní agbára láti ṣe àṣeyọrí ète ìṣèlú yìí. Bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ìwọ̀fà-ìjọba wọn ti ọjọ́ Kẹẹ̀dógún oṣù Kìíní yegé ní gbígbà ìṣàkóso ìṣèlú ní àríwá, ó kùnà ní gúúsù, pàápàá ní agbègbè ológun Lágoòsì-Ìbàdàn-Àbẹ́òkú níbi tí àwọn ọmọ ogun adúróṣinṣin tí Johnson Aguiyi-Ironsi, olórí ogun, dári ti yegé nínú gbígbé ìṣọ̀tẹ̀ náà mọ́lẹ̀. Yàtọ̀ sí Ifeajuna tí ó sá kúrò ní orílẹ̀-èdè lẹ́yìn ìkùnà ìwọ̀fà-ìjọba wọn, àwọn màjò méjì mìíràn ti oṣù Kìíní, àti àwọn ọ̀gágun mìíràn tí ó kópa nínú ìṣọ̀tẹ̀ náà, wá juwọ́ sílẹ̀ fún àwọn Aṣáájú Ológun adúróṣinṣin, a sì wá fi wọ́n sẹ́wọ̀n nígbà tí ìwádìí ìjọba àpapọ̀ nípa ìṣẹ̀lẹ̀ náà bẹ̀rẹ̀.[99][100]
Aguyi-Ironsi fìdí òfin dúró, ó sì fagi lé ilé-ìgbìmọ̀ aṣòfin (parliament). Ó fagi lé ètò ìjọba àpapọ̀ agbègbè tí ó wà tẹ́lẹ̀, ó sì tẹ̀lé àwọn ìlànà ìṣọ̀kan tí NCNC fẹ́ràn, ó sì hàn gbangba pé ìmọ̀ ìṣèlú NCNC ló nípa lórí rẹ̀. Bí ó ti wù kí ó rí, ó yan Kọ̀lọ́nẹ̀ẹ̀l Hassan Katsina, ọmọ ọba Katsina, Usman Nagogo, láti ṣàkóso Agbègbè Àríwá, èyí tí ó fi hàn pé ó ní ìfẹ́ sí àjọṣepọ̀ pẹ̀lú ẹgbẹ́ yẹn. Ó tún dá àwọn òṣèlú Àríwá sílẹ̀ nínú túbú (èyí tí ó jẹ́ kí wọ́n gbìmọ̀ láti yí òun padà láyé). Aguyi-Ironsi kọ́ àwọn ohun èlò ìrànlọ́wọ́ ológun tí àwọn Gẹ̀ẹ́sì fúnni, ṣùgbọ́n ó ṣe ìlérí láti dáàbò bo àwọn ohun tí ó jẹ́ ànfàní fún àwọn Gẹ̀ẹ́sì.[101][102]
Ironsi kò mú àwọn tí wọ́n gbìmọ̀ ìwọ̀fà-ìjọba tí kò yegé lọ sí ilé ẹjọ́ gẹ́gẹ́ bí òfin ológun ti nílò, àti bí ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ọ̀gágun Àríwá àti Ìwọ̀-oòrùn ṣe gbani nímọ̀ràn. Kàkà bẹ́ẹ̀, a gbé àwọn tí wọ́n gbìmọ̀ ìwọ̀fà-ìjọba sílẹ̀ nínú ológun pẹ̀lú owó-oṣù kíkún, àwọn kan sì tún gbega sí ipò gíga nígbà tí wọ́n ń dúró de ìgbẹ́jọ́. Ìwọ̀fà-ìjọba náà, láìka àwọn ìkùnà rẹ̀ sí, ni ọ̀pọ̀lọpọ̀ rò pé ó jẹ́ ànfàní fún àwọn ènìyàn Igbo ní àkọ́kọ́, nítorí pé àwọn tí wọ́n gbìmọ̀ náà kò rí ìyọrísí búburú fún ìṣe wọn, kò sì sí olórí òṣèlú Igbo tó lágbára kan tí ó nípa lórí. Bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé àwọn tí ó ṣe ìwọ̀fà-ìjọba náà jẹ́ ọmọ Àríwá fún púpọ̀, ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn tí wọ́n mọ̀ pé wọ́n gbìmọ̀ náà jẹ́ Igbo. Ìṣàkóso ológun àti ìṣèlú ti àwọn agbègbè Ìwọ̀-oòrùn àti Àríwá ni a ti fi agbára mú kúrò, nígbà tí ìṣàkóso ológun/ìṣèlú ti Ìlà-oòrùn kò nípa lórí rẹ̀ rárá. Bí ó ti wù kí ó rí, a rò pé Ironsi, tí òun náà jẹ́ Igbo, ṣe ọ̀pọ̀lọpọ̀ ìgbìyànjú láti tẹ́ àwọn ará Àríwá lọ́rùn. Àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ mìíràn tí ó tún mú àwọn ìfojúsùn "ẹ̀tan Igbo" pọ̀ sí i ni pípa àwọn olórí Àríwá, àti pípa ìyàwó aláboyún Bírígàdì Gẹ́nẹ́rà Ademulegun láti ọwọ́ àwọn tí ó ṣe ìwọ̀fà-ìjọba náà. Láàárín àwọn ènìyàn Igbo, ìhùwàsí sí ìwọ̀fà-ìjọba náà jẹ́ oríṣiríṣi.[103]
Bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ọ̀pọ̀lọpọ̀ ìjákulẹ̀ wà nínú ìwọ̀fà-ìjọba tí àwọn ọmọ ogun Àríwá jù lọ ṣe (bíi John Atom Kpera, tí ó wá di gómìnà ológun ìpínlẹ̀ Benue lẹ́yìn náà), pípa ọmọ ogun Igbo Lieutenant-Colonel Arthur Unegbe láti ọwọ́ àwọn tí ó ṣe ìwọ̀fà-ìjọba, àti bí Ironsi ṣe fòpin sí ìwọ̀fà-ìjọba tí Igbo dári, bí Ironsi ṣe dá ìwọ̀fà-ìjọba náà dúró ní ìrọ̀rùn mú kí ìfojúsùn wà pé àwọn tí wọ́n gbìmọ̀ ìwọ̀fà-ìjọba Igbo ti gbìmọ̀ láti ìgbà pípẹ́ láti fi àyè sílẹ̀ fún Ironsi láti gba agbára ní Nàìjíríà. Kọ̀lọ́nẹ̀ẹ̀l Odumegwu Ojukwu di gómìnà ológun Agbègbè Ìlà-oòrùn ní àkókò yìí. Ní ọjọ́ Kẹrìnlélógún oṣù Kárùn-ún, ọdún 1966, ìjọba ológun gbé Òfin Ìṣọ̀kan No. 34 jáde, èyí tí yóò ti fi ìjọba àpapọ̀ rọ́pò pẹ̀lú ètò tí ó ní ìṣàkóso lábùkù sí i. Àwọn Àríwá kò gbà òfin yìí rárá. Ní ojú ìgbòkègbòdò láti ọwọ́ àwọn ilé-ìwé ìròyìn Ìlà-oòrùn tí wọ́n fi àwọn àwòrán àti àwòrán àwọn òṣèlú Àríwá tí wọ́n pa hàn léraléra, ní òru ọjọ́ Kọkàndínlọ́gbọ̀n oṣù Keje, ọdún 1966, àwọn ọmọ ogun Àríwá ní àwọn ibùdó Abeokuta ṣọ̀tẹ̀, nítorí náà, ó fa ìwọ̀fà-ìjọba kejì (counter-coup), tí ó ti wà ní ìgbìmọ̀ tẹ́lẹ̀. Ironsi wà ní ìbẹ̀wò sí Ìbàdàn ní àkókò ìṣọ̀tẹ̀ wọn, níbẹ̀ ni a sì pa òun (pẹ̀lú ẹni tí ó gbà á sílé, Adekunle Fajuyi).[104][105]
Ìwọ̀fà-ìjọba kejì yọrí sí gbígbé Lieutenant-Colonel Yakubu Gowon sí ipò Olórí Gbogbogbò ti Àwọn Agbára Ológun Nàìjíríà. Wọ́n yan Gowon gẹ́gẹ́ bí olùdíje ìfọwọ́sowọ́pọ̀. Ó jẹ́ ọmọ Àríwá, Kristẹni, láti ẹ̀yà kékeré kan, ó sì ní orúkọ rere nínú ogun.[106]
Ó dà bíi pé Gowon kò dojú kọ ìjà kadì pẹ̀lú Ìlà-oòrùn nìkan, ṣùgbọ́n àwọn ìhalẹ̀ ìyapa láti Àríwá àti Agbègbè Ìwọ̀-oòrùn pàápàá. Àwọn tí wọ́n gbìmọ̀ ìwọ̀fà-ìjọba kejì ti rò láti lo ànfàní náà láti jáde kúrò nínú ìjọba àpapọ̀ ara wọn. Àwọn aṣojú láti Orílẹ̀-èdè Gẹ̀ẹ́sì àti Orílẹ̀-èdè Amẹ́ríkà, bí ó ti wù kí ó rí, rọ Gowon láti fi agbára mú gbogbo orílẹ̀-èdè dúró. Gowon tẹ̀lé ètò yìí, ó fagi lé Òfin Ìṣọ̀kan, ó sì kéde ìpadàsílẹ̀ ètò àpapọ̀.[107]
Inúnibíni sí Àwọn Igbo
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Lẹ́yìn ìwọ̀fà-ìjọba oṣù Kìíní, àwọn Igbo ní Àríwá ni a fi ẹ̀sùn kàn pé wọ́n ń halẹ̀ mímú àwọn agbègbè wọn kẹ́gàn nípa ìpàdánù àwọn olórí wọn. Àpẹẹrẹ gbajúmọ̀ kan ni Celestine Ukwu, olórin Igbo tí ó lókìkí, tí ó gbé orin kan jáde tí àkọlé rẹ̀ jẹ́ "Ewu Ne Ba Akwa" (Àwọn Ewúrẹ́ ń Súnkún) tí ó hàn gbangba pé ó ń fi Ahmadu Bello tí ó ti kú ṣẹ̀fẹ̀. Àwọn ìhalẹ̀ mímú kẹ́gàn wọ̀nyí gbòde kan débi pé ó yorí sí ìgbékalẹ̀ Òfin 44 ti ọdún 1966 tí ìjọba ológun fi gbẹ̀ṣẹ̀ lórí rẹ̀.[108][109]
Ààrẹ àkọ́kọ́ ti Nàìjíríà, Nnamdi Azikiwe, tí ó wà ní àjò nígbà ìwọ̀fà-ìjọba àkọ́kọ́, ṣàkíyèsí pé:
"Díẹ̀ lára àwọn ọmọ Igbo, tí wọ́n ń gbé ní Àríwá Nàìjíríà, halẹ̀ mímú àwọn ará Àríwá kẹ́gàn nípa sísọ̀rọ̀ búburú nípa àwọn olórí wọn nípasẹ̀ àwọn àwo orin tàbí orin tàbí àwọn àwòrán. Wọ́n tún tẹ àwọn ìwé kékeré àti àwọn kaadi póstì tí ó fi àwòrán àrà ọ̀tọ̀ ti àwọn ará Àríwá kan hàn, tí wọ́n wà láàyè tàbí tí wọ́n ti kú, ní ọ̀nà tí ó lè fa ìbínú."[110]
Láti oṣù kẹfà sí oṣù kẹwàá ọdún 1966, àwọn ìgbóguntì tó wáyé ní Àríwá pa àwọn Igbo tí ó tó ẹgbẹ̀rún mẹ́wàá (10,000) sí ọgbọ̀n ọ̀kẹ́ (30,000), ìdajì nínú wọn jẹ́ ọmọdé. Ó sì mú kí àwọn ènìyàn tó tó mílíọ̀nù kan (1,000,000) sí mílíọ̀nù méjì (2,000,000) sá lọ sí Agbègbè Ìlà-oòrùn.[111] Ọjọ́ Kọkàndínlọ́gbọ̀n Oṣù Kẹsàn-án, ọdún 1966, ni a mọ̀ sí 'Ọjọ́bọ̀ Dúdú', nítorí pé ó jẹ́ ọjọ́ burúkú jù lọ nínú àwọn ìpakúpa náà.[112][113]
Onímọ̀ nípa orin-ẹ̀yà, Charles Keil, tí ó wà ní Nàìjíríà ní ọdún 1966, sọ pé:
Àwọn inúnibíni tí mo jẹ́rìí sí ní Makurdi, Nàìjíríà (ní òpin oṣù Kẹsàn-án 1966) ni ó ti bẹ̀rẹ̀ tẹ́lẹ̀ láti ọ̀pọ̀lọpọ̀ oṣù pẹ̀lú àwọn ìfọ̀rọ̀wánilẹ́nuwò gbígbóná lòdì sí Igbo àti Ìlà-oòrùn láàárín àwọn Tiv, Idoma, Hausa àti àwọn ará Àríwá mìíràn tí wọ́n ń gbé ní Makurdi. Gẹ́gẹ́ bí àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ tó ti ṣẹlẹ̀ ní ìlú kan lẹ́yìn èkejì, àwọn ìpakúpa náà ni ogun Nàìjíríà dárí. Ṣáájú, nígbà tí ó sì tún jẹ́ lẹ́yìn ìpakúpa náà, a gbọ́ ohùn Kọ̀lọ́nẹ̀ẹ̀l Gowon lórí rédíò tí ó ń ṣe 'ìdánilójú ààbò' fún gbogbo àwọn ará Ìlà-oòrùn, gbogbo àwọn ọmọ Nàìjíríà. Ṣùgbọ́n èrò àwọn ọmọ ogun, agbára kan ṣoṣo tí ó kà ní Nàìjíríà nígbà náà tàbí nísinsìnyí, hàn gbangba, ó sì mú nínú jẹ́.[114]
Ọ̀jọ̀gbọ́n Murray Last, ọ̀jọ̀gbọ́n ìtàn kan tí ó wà ní ìlú Zaria ní ọjọ́ kejì lẹ́yìn ìwọ̀fà-ìjọba àkọ́kọ́ (January 1966), ṣàlàyé ìrírí rẹ̀ ní ọjọ́ yẹn pé:
Àti ní ọjọ́ kejì lẹ́yìn ìwọ̀fà-ìjọba – ọjọ́ Kẹrindínlógún oṣù Kìíní 1966 – ìtura púpọ̀ wà ní àkọ́kọ́ ní àgbègbè ilé-ẹ̀kọ́ gíga ABU (Ahmadu Bello University) tí ó yà mí lẹ́nu. Ó jẹ́ nígbà tó yá nìkan, nígbà tí mo ti ń gbé nínú ìlú Zaria (ní Babban Dodo), ni mo dojú kọ ìbínú nípa bí àwọn oníṣòwò Igbo (àti àwọn oníròyìn) ṣe ń fi àwọn alájọṣiṣẹ́ Hausa wọn ṣẹ̀fẹ̀ ní Sabon Gari ti Zaria lórí ikú 'baba' wọn. Wọ́n tún ń ti àwọn òṣìṣẹ́ pápá mọ́tò kọ́ sí ẹ̀gbẹ́ ní àwọn ibi mìíràn, wọ́n ń sọ fún àwọn Hausa pé gbogbo òfin ti yí padà báyìí, àwọn Hausa sì ni wọ́n ti di abẹ́lẹ̀ ní ọjà tàbí pápá mọ́tò nísinsìnyí.[115]
Ìjọba Ológun Àpapọ̀ tún ṣe ìpilẹ̀ṣẹ̀ fún ìdènà ọrọ̀ ajé lórí Agbègbè Ìlà-Oòrùn, èyí tí ó wá di èyí tí ó kún ní ọdún 1967.[116]
Ìyapa
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Àpapọ̀ àwọn asáásálà tí wọ́n rọ́ wọ Agbègbè Ìlà-Oòrùn Nàìjíríà dá ipò líle kan sílẹ̀. Àwọn ìfọ̀rọ̀wánilẹ́nuwò gbígbòòrò wáyé láàárín Ojukwu, tí ó ṣojú Agbègbè Ìlà-Oòrùn, àti Gowon, tí ó ṣojú ìjọba ológun àpapọ̀ Nàìjíríà. Nínú Àdéhùn Aburi, tí a fi ìgbẹ̀yìn gbà ní Aburi, Ghana, àwọn ẹgbẹ́ náà gbà pé a óò fi ìjọba àpapọ̀ Nàìjíríà tí ó fàyè gba òmìnira díẹ̀ sí i sílẹ̀. Gowon lọ́ra láti kéde àdéhùn náà, ó sì wá jáde kúrò nínú rẹ̀ níkẹ̀yìn.[117]
Ní ọjọ́ Kẹtàdínlọ́gbọ̀n oṣù Kárùn-ún ọdún 1967, Gowon kéde pínpín Nàìjíríà sí ìpínlẹ̀ méjìlá. Òfin yìí pín Agbègbè Ìlà-oòrùn sí àwọn apá mẹ́ta: Ìpínlẹ̀ Gúúsù-Ìlà-Oòrùn, Ìpínlẹ̀ Rivers, àti Ìpínlẹ̀ Àárín-Ìlà-Oòrùn. Nísinsìnyí, àwọn Igbo, tí wọ́n pọ̀ jù lọ ní Ìpínlẹ̀ Àárín-Ìlà-Oòrùn, yóò pàdánù ìṣàkóso lórí ọ̀pọ̀lọpọ̀ epo rọ̀bì, tí ó wà ní àwọn agbègbè méjì yòókù.[118][119][120]
Ní ọjọ́ 30 Oṣù Kárùn-ún, ọdún 1967, Ojukwu kéde òmìnira, ó sì tún sọ gbogbo Agbègbè Ìlà-Oòrùn ní 'Orílẹ̀-èdè Olómìnira Biafra'.
Ìjọba Ológun Àpapọ̀ lẹ́sẹ̀kẹsẹ̀ fi ìdènà lé gbogbo ọkọ̀ ojú omi tí ń wọlé tí ó sì ń jáde láti Biafra—ṣùgbọ́n kì í ṣe àwọn ọkọ̀ ojú omi tí ó ń kó epo rọ̀bì.[121] Biafra tètè gbé ìgbésẹ̀ láti kó owó-ọrọ̀ epo rọ̀bì láti ọ̀dọ̀ àwọn ilé-iṣẹ́ epo tí wọ́n ń ṣòwò nínú àwọn ààlà rẹ̀. Nígbà tí Shell-BP gbà sí ìbéèrè yìí ní òpin oṣù Kẹfà, Ìjọba Àpapọ̀ fẹ̀ ìdènà rẹ̀ sí i láti fi epo rọ̀bì kún. Ìdènà yìí, tí ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn orílẹ̀-èdè àjèjì gbà, kó ipa pàtàkì nínú bí a ṣe fi Biafra sínú ipò àléébù láti ìbẹ̀rẹ̀ ogun náà.[122][123]
Bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé orílẹ̀-èdè tí ó ṣẹ̀ṣẹ̀ di tuntun náà ní àìtó ohun ìjà púpọ̀ láti lọ sí ogun, ó pinnu láti dáàbò bo ara rẹ̀. Bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ìbákẹ́gbẹ́ púpọ̀ wà ní Europe àti àwọn ibi mìíràn, àwọn orílẹ̀-èdè márùn-ún péré (Tanzania, Gabon, Ivory Coast, Zambia, àti Haiti) ni ó fìdí ìjọba olómìnira tuntun náà múlẹ̀. Orílẹ̀-èdè Gẹ̀ẹ́sì fi àwọn ohun ìjà àti ohun ìjà ìbọn tó wọ̀n ránṣẹ́ sí àwọn ọmọ ogun Nàìjíríà, láìka gbígbé orílẹ̀-èdè oníran-oníran tí ó ti dá sílẹ̀ sí, ṣùgbọ́n láti dáàbò bo ipese epo Nàìjíríà sí Orílẹ̀-èdè Gẹ̀ẹ́sì àti láti dáàbò bo àwọn ìfowó-sí ti Shell-BP. Apá Biafra gba àwọn ohun ìjà àti ohun ìjà ìbọn láti Faranse, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ìjọba Faranse sẹ́ pé òun kò ṣe onígbọ̀wọ́ Biafra. Àpilẹ̀kọ kan nínú Paris Match ti ọjọ́ ogún oṣù kọkànlá ọdún 1968 sọ pé àwọn ohun ìjà Faranse ń dé Biafra nípasẹ̀ àwọn orílẹ̀-èdè adúgbò bíi Gabon. Ìrànlọ́wọ́ ohun ìjà tó pọ̀ láti ọwọ́ Orílẹ̀-èdè Gẹ̀ẹ́sì ni ó jẹ́ ìdí pàtàkì jù lọ nínú pípinnu ìgbẹ̀yìn ogun náà.[124][125][126]
Ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn àdéhùn àlàáfíà ni ó wáyé, pẹ̀lú èyí tí ó gbajúmọ̀ jù lọ tí ó wáyé ní Aburi, Ghana (Àdéhùn Aburi). Àwọn ìròyìn oríṣiríṣi wà nípa ohun tí ó ṣẹlẹ̀ ní Aburi. Ojukwu fi ẹ̀sùn kan ìjọba àpapọ̀ pé wọ́n ti lọ lórí àwọn ìlérí wọn, nígbà tí ìjọba àpapọ̀ fi ẹ̀sùn kan Ojukwu pé ó ń yí òtítọ́ padà, tí ó sì ń sọ ìdajì òtítọ́. Ojukwu gba ìfọwọ́sí fún ìṣọ̀kan orílẹ̀-èdè Nàìjíríà, kàkà bẹ́ẹ̀ ju ìṣọ̀kan àpapọ̀. Àwọn olùgbani nímọ̀ràn rẹ̀ kìlọ̀ fún un pé Gowon kò lóye ìyàtọ̀ náà àti pé yóò jáde kúrò nínú àdéhùn náà.[127]
Nígbà tí èyí ṣẹlẹ̀, Ojukwu ka èyí sí ìjákulẹ̀ láti ọwọ́ Gowon láti tẹ̀lé ẹ̀mí àdéhùn Aburi àti àìní ìwà títọ́ láti ọwọ́ Ìjọba Ológun Nàìjíríà nínú àwọn ìfọ̀rọ̀wánilẹ́nuwò sí Nàìjíríà ìṣọ̀kan. Àwọn olùgbani nímọ̀ràn Gowon, ní ìyàtọ̀ sí èyí, nímọ̀lára pé ó ti ṣe ohun gbogbo tí ó ṣeé ṣe nínú ìṣèlú láti mú ẹ̀mí Aburi ṣẹ.[128] Agbègbè Ìlà-Oòrùn kò ní ohun èlò ogun tó tó rárá, àwọn ọmọ ogun Nàìjíríà sì pọ̀ ju tiwọn lọ, wọ́n sì ní ohun ìjà púpọ̀ ju tiwọn lọ. Ṣùgbọ́n wọ́n ní ànfàní jagun ní ilẹ̀ ìbílẹ̀ wọn, ìtìlẹ́yìn ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ará Ìlà-Oòrùn, ìpinnu, àti lílo àwọn orísun tí ó lopin.[129]
Orílẹ̀-èdè Gẹ̀ẹ́sì (United Kingdom), tí ó ṣì ní ipa tó pọ̀ jù lọ lórí iṣẹ́ epo rọ̀bì Nàìjíríà tó níye lórí jù lọ nípasẹ̀ Shell-BP, àti Sófíẹ̀tì Union (Soviet Union), ṣe atìlẹ́yìn fún ìjọba Nàìjíríà, pàápàá nípasẹ̀ àwọn ohun èlò ológun.[130][131]
Ọmọ ogun Nàìjíríà ní ọdún 1967 kò tíì múra sílẹ̀ rárá fún ogun. Wọn kò ní ìdánilẹ́kọ̀ọ́ tàbí ìrírí ogun ní ìpele iṣẹ́, nítorí pé agbára ààbò inú ló jẹ́ ní àkọ́kọ́. Ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ọ̀gágun Nàìjíríà fi àwọn ìgbé ayé àwùjọ wọn síwájú ìdánilẹ́kọ̀ọ́ ológun, wọ́n ń lo àkókò púpọ̀ láti ṣe àríyá, mu ọtí, ṣọdẹ, àti ṣeré. Ipò àwùjọ nínú ogun ṣe pàtàkì púpọ̀, àwọn ọ̀gágun sì ń lo àkókò púpọ̀ láti rí i dájú pé aṣọ ogun wọn mọ́, nígbà tí ìdíje wà láti ní àwọn ọkọ̀ ayọ́kẹ́lẹ́ àti ilé tí ó wọ́n jù lọ. Àwọn ìpakúpa àti ìfìpàkúpa tí ó ṣẹlẹ̀ nígbà ìwọ̀fà-ìjọba méjèèjì ti ọdún 1966 ti pa ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn tó jáde láti Sandhurst. Ní oṣù Keje ọdún 1966, gbogbo àwọn ọ̀gágun tó ní ipò ju kọ̀lọ́nẹ̀ẹ̀l lọ ni a ti pa tàbí a ti yọ wọn lẹ́nu iṣẹ́, nígbà tí àwọn ọ̀gágun márùn-ún péré tí ó ní ipò lietenant colonel ṣì wà láàyè, tí wọ́n sì wà lórí iṣẹ́. Fere gbogbo àwọn ọ̀gágun kékeré ni wọ́n ti gba ipò lẹ́yìn ọdún 1960, ọ̀pọ̀lọpọ̀ sì gbẹ́kẹ̀ lé àwọn NCO tí ó lárírí láti pèsè ìṣàkóso tó yẹ. Àwọn ìṣòro kan náà tí ó dojú kọ Ọmọ Ogun Àpapọ̀ tún kan Ọmọ Ogun Biafra púpọ̀ sí i, ẹgbẹ́ àwọn ọ̀gágun wọn sì dá lórí àwọn ọ̀gágun Igbo àtijọ́ tí wọ́n ti wà ní ìjọba àpapọ̀. Àìtó àwọn ọ̀gágun tó lárírí jẹ́ ìṣòro ńlá fún Ọmọ Ogun Biafra, èyí tí ó di búburú sí i nípasẹ̀ ipò ìfura àti àìgbẹ́kẹ̀lé nínú Biafra nítorí Ojukwu gbà gbọ́ pé àwọn ọ̀gágun àtijọ́ mìíràn ń gbìmọ̀ lòdì sí òun.[132][133]
Ogun
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Lẹ́yìn tí ìjọba Nàìjíríà fẹ̀ ìdènà rẹ̀ sí i láti fi epo rọ̀bì kún, wọ́n bẹ̀rẹ̀ sí ní ṣe "ìgbésẹ̀ ọlọ́pàá" láti gba ilẹ̀ tí ó ti yapa padà. Ogun náà bẹ̀rẹ̀ ní òwúrọ̀ kutukutu ọjọ́ Kẹfà oṣù Keje ọdún 1967 nígbà tí àwọn ọmọ ogun Àpapọ̀ Nàìjíríà kọlu Biafra ní ọ̀nà méjì. Ètò Biafra ti yegé: ìjọba àpapọ̀ ti bẹ̀rẹ̀ ogun, Ìlà-oòrùn sì ń dáàbò bo ara rẹ̀. Ìkọlù Àwọn Ọmọ Ogun Nàìjíríà gba àríwá Biafra, lábẹ́ ìdarí Kọ̀lọ́nẹ̀ẹ̀l Mohammed Shuwa. Àwọn ẹgbẹ́ ológun agbègbè ni a dá sí Ẹgbẹ́ Ajagun Kìíní (1st Infantry Division). Àwọn ọ̀gágun Àríwá ló jẹ́ olórí ẹgbẹ́ yìí jù lọ. Lẹ́yìn tí wọ́n dojú kọ ìjàkadì líle koko tí kò sí ní ìrètí àti ọ̀pọ̀lọpọ̀ ìjákulẹ̀, ẹgbẹ́ ọmọ ogun ìwọ̀-oòrùn gba ìlú Nsukka ní ọjọ́ Kẹrìnlá oṣù Keje, nígbà tí ẹgbẹ́ ìlà-oòrùn lọ sí Garkem, tí wọ́n sì gbà á ní ọjọ́ Kejìlá oṣù Keje.[134][135]
Ìkọlu Àwọn Ọmọ Ogun Biafra
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Àwọn ọmọ ogun Biafra fèsì pẹ̀lú ìkọlu tiwọn. Ní ọjọ́ Kẹsàn-án oṣù Kẹjọ, àwọn ọmọ ogun Biafra kọjá ààlà ìwọ̀-oòrùn wọn àti odò Niger sí ìpínlẹ̀ Àárín-Ìwọ̀-Oòrùn Nàìjíríà. Wọ́n kọjá olúìlú ìpínlẹ̀ náà, Benin City, àwọn ọmọ ogun Biafra tẹ̀síwájú sí ìwọ̀-oòrùn títí di ọjọ́ Kọkànlélógún oṣù Kẹjọ, nígbà tí wọ́n dá wọn dúró ní Ore ní ìpínlẹ̀ Òǹdó báyìí, tí ó jẹ́ kìlómítà 210 (ibùsọ̀ 130) ní ìlà-oòrùn olúìlú Nàìjíríà, Lagos. Lt. Col. Banjo, ọkùnrin Yorùbá kan tí ó jẹ́ gbíga láwọn ọmọ ogun Biafra, ló dárí ìkọlu náà. Ìkọlu náà kò dojú kọ ìjàkadì púpọ̀, a sì gbà ìpínlẹ̀ Àárín-Ìwọ̀-Oòrùn láìlópin. Èyí jẹ́ nítorí ètò ṣáájú ìyapa pé kí gbogbo àwọn ọmọ ogun padà sí agbègbè tiwọn láti dáwọ́ ìpakúpa dúró, nínú èyí tí àwọn ọmọ ogun Igbo ti jẹ́ olùfaragbá jù lọ.[136] Àwọn ọmọ ogun Nàìjíríà tí ó yẹ kí wọ́n dáàbò bo ìpínlẹ̀ Àárín-Ìwọ̀-Oòrùn jẹ́ Igbo jù lọ láti ìpínlẹ̀ náà, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé díẹ̀ nínú wọn wà ní àjọṣepọ̀ pẹ̀lú àwọn ẹlẹgbẹ́ wọn ní Biafra, àwọn mìíràn sì kọlù ìkọlu náà. Gẹ́nẹ́rà Gowon fèsì nípa bíbèèrè pé kí Kọ̀lọ́nẹ̀ẹ̀l Murtala Mohammed (ẹni tí ó wá di olórí orílẹ̀-èdè ní ọdún 1975) dá ẹgbẹ́ mìíràn sílẹ̀ (Ẹgbẹ́ Ajagun Kejì) láti lé àwọn ọmọ ogun Biafra jáde kúrò ní ìpínlẹ̀ Àárín-Ìwọ̀-Oòrùn, láti dáàbò bo ààlà ìpínlẹ̀ Ìwọ̀-Oòrùn, àti láti kọlu Biafra. [137]Ní àkókò kan náà, Gowon kéde "ogun gbogbo" ó sì kéde pé ìjọba Àpapọ̀ yóò kó gbogbo àwọn ènìyàn Nàìjíríà jọ fún ìgbìyànjú ogun. Láti ìgbà ẹ̀ẹ̀rùn ọdún 1967 sí ìgbà òjò ọdún 1969, Ọmọ Ogun Àpapọ̀ dàgbà láti agbára 7,000 sí agbára 200,000 ọkùnrin tí a ṣètò sí ẹgbẹ́ mẹ́ta. [138]Biafra bẹ̀rẹ̀ ogun náà pẹ̀lú àwọn ọmọ ogun 230 péré ní Enugu, èyí tí ó dàgbà sí ìpele méjì ní oṣù Kẹjọ ọdún 1967, èyí tí ó tètè fẹ̀ sí brigades méjì, 51st àti 52nd tí ó di kókó Ọmọ Ogun Biafra. Ní ọdún 1969, àwọn ọmọ ogun Biafra yóò ní ọmọ ogun 90,000 tí a ṣètò sí ẹgbẹ́ márùn-ún tí kò ní ọmọ ogun tó tó pẹ̀lú ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ẹgbẹ́ tí ó dá dúró.[139]
Bí àwọn ọmọ ogun Nàìjíríà ṣe ń gbà Ìpínlẹ̀ Àárín-Ìwọ̀-Oòrùn padà, alámọ̀júúto ológun Biafra kéde rẹ̀ sí Orílẹ̀-Èdè Olómìnira Benin ní ọjọ́ kọkàndínlógún oṣù Kẹsàn-án. Ṣùgbọ́n, kò wà mọ́ ní ọjọ́ kejì rẹ̀. Orílẹ̀-èdè tí a mọ̀ sí Benin lónìí, tí ó wà ní ìwọ̀-oòrùn Nàìjíríà, ṣì ń jẹ́ Dahomey ní àkókò yẹn.[140][141]
Ẹgbẹ́ ogun náà pín sí brigade méjì, pẹ̀lú batalion mẹ́ta-mẹ́ta nínú kọ̀ọ̀kan. Brigade Kìíní kọlu nípa títẹ̀lé ọ̀nà Ogugu–Ogunga–Nsukka, nígbà tí Brigade Kejì kọlu nípa títẹ̀lé ọ̀nà Gakem–Obudu–Ogoja. Ní ọjọ́ Kẹwàá oṣù Keje ọdún 1967, Brigade Kìíní ti ṣẹ́gun gbogbo àwọn agbègbè tí wọ́n yàn fún un. Ní ọjọ́ Kejìlá oṣù Keje, Brigade Kejì ti gbà Gakem, Ogudu, àti Ogoja. Ẹgbẹ́ ogun náà pín sí brigade méjì, pẹ̀lú batalion mẹ́ta-mẹ́ta nínú kọ̀ọ̀kan. Brigade Kìíní kọlu nípa títẹ̀lé ọ̀nà Ogugu–Ogunga–Nsukka, nígbà tí Brigade Kejì kọlu nípa títẹ̀lé ọ̀nà Gakem–Obudu–Ogoja.Ní ọjọ́ Kẹwàá oṣù Keje ọdún 1967, Brigade Kìíní ti ṣẹ́gun gbogbo àwọn agbègbè tí wọ́n yàn fún un.[142][143] [144]Ní ọjọ́ Kejìlá oṣù Keje, Brigade Kejì ti gbà Gakem, Ogudu, àti Ogoja.[145]
Enugu di ibùdó ìyapa àti ìṣọ̀tẹ̀, ìjọba Nàìjíríà sì gbà gbọ́ pé bí wọ́n bá ti gbà Enugu, ìrìn-ipá ìyapa yóò dópin. Àwọn ètò láti ṣẹ́gun Enugu bẹ̀rẹ̀ ní ọjọ́ Kejìlá oṣù Kẹsàn-án, ọdún 1967. Ní ọjọ́ Kẹrin oṣù Kẹwàá, Ẹgbẹ́ Kìíní Nàìjíríà gbà Enugu. Ojukwu wà nínú oorun ní Ilé-Ìjọba Biafra nígbà tí àwọn ọmọ ogun àpapọ̀ kọlu, ó sì là á já pẹ̀lú kòńkò nípa fífi ara rẹ̀ pamọ́ gẹ́gẹ́ bí ìránṣẹ́.[146] Ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ọmọ Nàìjíríà ní ìrètí pé ìgbà ti Enugu yóò yí àwọn àgbàlagbà Igbo padà láti fòpin sí atìlẹ́yìn wọn fún ìyapa, kódà bí Ojukwu kò bá tẹ̀lé wọn. Èyí kò ṣẹlẹ̀. Ojukwu kó ìjọba rẹ̀ lọ láìsí ìṣòro sí Umuahia, ìlú kan tí ó wà ní ilẹ̀ Igbo àtijọ́.[147] Ìṣubú Enugu fa ìdààmú kékeré kan nínú àwọn ìgbìyànjú ìpolongo Biafra, nítorí pé gbígbé àwọn òṣìṣẹ́ lórí ipá mú kí Ẹ̀ka ti Ìròyìn kò ní ìtòlẹ́sẹẹsẹ. Bákan náà, àṣeyọrí àwọn ọmọ ogun àpapọ̀ dín àwọn ìsọrọ̀ Biafra tẹ́lẹ̀ kù pé ìjọba Nàìjíríà kò lè kojú ogun gígùn.[148] Ní ọjọ́ Kẹtàlélógún oṣù Kẹwàá, rédíò ìjọba Biafra kéde nínú ìgbóhùn pé Ojukwu ṣe ìlérí láti tẹ̀síwájú nínú kíkọjú sí ìjọba àpapọ̀, àti pé ó fi ìjákulẹ̀ Enugu sí àwọn ìṣe ìparun.[149][150]
Àwọn ọmọ ogun Nàìjíríà lábẹ́ Murtala Mohammed ṣe ìpakúpa ńlá àwọn aráàlú 700 nígbà tí wọ́n gbà Asaba lórí Odò Niger. Àwọn Nàìjíríà kọlu lẹ́ẹ̀mẹ́ta nígbà tí wọ́n gbìyànjú láti kọjá Odò Niger ní oṣù Kẹwàá, èyí tí ó yọrí sí ìpàdánù ẹgbẹẹgbẹ̀rún ọmọ ogun, ọ̀pọ̀lọpọ̀ kẹ̀kẹ́ ogun àti ohun èlò. Ìgbìyànjú àkọ́kọ́ tí Ẹgbẹ́ Ajagun Kejì ṣe ní ọjọ́ kejìlá oṣù Kẹwàá láti kọjá Odò Niger láti ìlú Asaba sí ìlú Biafra, Onitsha, fi àwọn ọmọ ogun Àpapọ̀ Nàìjíríà tó ju 5,000 lọ, tí wọ́n kú, tí wọ́n farapa, tí wọ́n mú tàbí tí wọ́n sọnu. Operation Tiger Claw (Oṣù Kẹwàá Ọjọ́ 17 sí 20, 1967) jẹ́ ìjà ogun láàárín àwọn ọmọ ogun Nàìjíríà àti Biafra. Ní ọjọ́ Kẹtàdínlógún oṣù Kẹwàá ọdún 1967, àwọn Nàìjíríà kọlu Calabar lábẹ́ ìdarí "Black Scorpion", Benjamin Adekunle, nígbà tí Kọ̀lọ́nẹ̀ẹ̀l Ogbu Ogi, tí ó jẹ́ olùṣábojú agbègbè láàárín Calabar àti Opobo, àti Lynn Garrison, òjìyà àjèjì kan, ló dárí àwọn ọmọ ogun Biafra. Àwọn ọmọ ogun Biafra dojú kọ ìkọlu lẹ́sẹ̀kẹsẹ̀ láti omi àti afẹ́fẹ́. Fún ọjọ́ méjì tí ó tẹ̀lé e, ọkọ̀ òfurufú ogun Nàìjíríà bombu àwọn ibùdó àti ohun èlò ogun Biafra. Ní ọjọ́ kan náà, Lynn Garrison dé Calabar ṣùgbọ́n ó dojú kọ ìkọlu lẹ́sẹ̀kẹsẹ̀ láti ọwọ́ àwọn ọmọ ogun àpapọ̀. Ní ọjọ́ ogún oṣù Kẹwàá, àwọn ọmọ ogun Garrison yọ kúrò nínú ogun náà nígbà tí Kọ̀lọ́nẹ̀ẹ̀l Ogi fi ara rẹ̀ sílẹ̀ fún Gẹ́nẹ́rà Adekunle. Ní ọjọ́ Kọkàndínlógún oṣù Kárùn-ún ọdún 1968, wọ́n gbà Port Harcourt. Pẹ̀lú ìgbà ti Enugu, Bonny, Calabar, àti Port Harcourt, ayé kò fi bẹ́ẹ̀ ṣe iyèméjì nípa agbára Àpapọ̀ nínú ogun náà mọ́. Ìpolongo Biafra máa ń fi ẹ̀sùn kan àwọn ìjákulẹ̀ ogun sí "awọn tí ń ba ohun jẹ́" nínú ipò àwọn ọ̀gágun Biafra, wọ́n sì fún àwọn ọ̀gágun àti àwọn ipò mìíràn níṣìírí láti fi àwọn tí wọ́n fura sí gẹ́gẹ́ bí "awọn tí ń ba ohun jẹ́" hàn. Ní gbogbo ogun náà, ó ṣeéṣe kí àwọn ọ̀gágun Biafra kú láti ọwọ́ ara wọn ju àwọn ọmọ ogun Àpapọ̀ lọ, nítorí pé Ojukwu ṣe àwọn ìfìpàkúpa, ó sì mú àwọn ọ̀gágun tí a fi ẹ̀sùn kan pé wọ́n jẹ́ "awọn tí ń ba ohun jẹ́" lọ, ó sì yin wọn pa. Ojukwu kò gbẹ́kẹ̀lé ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ọ̀gágun Igbo àtijọ́ tí wọ́n ti wá sí Biafra, ó sì rí wọn gẹ́gẹ́ bí àwọn olùdíje tí ó lè fi ewu sílẹ̀, èyí tí ó yọrí sí àwọn ìfìpàkúpa búburú tí ó mú kí ọ̀pọ̀lọpọ̀ wọn kú[151]. Púpọ̀ sí i, Ojukwu nílò àwọn ẹran ìrúbọ fún àwọn ìjákulẹ̀ Biafra, ikú sì jẹ́ ìyà tó wọ́pọ̀ fún àwọn ọ̀gágun Biafra tí wọ́n bá pàdánù ogun. Nítorí ìbẹ̀rù ìwọ̀fà-ìjọba, Ojukwu dá àwọn ẹgbẹ́ kan sílẹ̀ bíi Brigade S tí òun fúnra rẹ̀ dárí àti Brigade Commando Kẹrin tí òjìyà German Rolf Steiner dárí, tí wọ́n wà láìsí àwọn ìlànà ìdarí ológun tó wọ́pọ̀.[152] Barua kọ̀wé pé ìṣàkóso Ojukwu, pàápàá pípà áwọn ọ̀gágun rẹ̀ léraléra, ní "ipa búburú" lórí ìgboyà ẹgbẹ́ àwọn ọ̀gágun Biafra. Pípà àwọn ọ̀gágun tún mú kí ó ṣòro fún àwọn ọ̀gágun Biafra láti ní ìrírí tó yẹ láti ṣe àwọn iṣẹ́ ológun ní àṣeyọrí, bí Barua ṣe ṣàkíyèsí pé Ọmọ Ogun Biafra kò ní "ìtẹ̀síwájú àti ìṣọ̀kan" láti kọ́ ẹ̀kọ́ láti ogun náà.[153][154]
Iṣakoso lori iṣelọpọ epo
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Ìwakiri epo rọ̀bì ní Nàìjíríà ni ilé-iṣẹ́ Shell-BP Petroleum Development Company bẹ̀rẹ̀ ní ọdún 1937. Láti dènà àwọn ohun àlùmọ́nì epo rọ̀bì ní Agbègbè Ìlà-oòrùn, ìjọba Àpapọ̀ fi ìdènà ọkọ̀ ojú omi lé agbègbè náà lórí. Ìdènà yìí kò kan àwọn ọkọ̀ ojú omi tí ń kó epo rọ̀bì. Àwọn olórí Biafra kọ̀wé sí Shell-BP láti fi béèrè owó-ori fún epo rọ̀bì tí wọ́n ń wà jáde ní agbègbè wọn. Lẹ́yìn ìjíròrò púpọ̀, Shell-BP pinnu láti san pọ́n-ùn 250,000 fún Biafra. Ìròyìn ìsanwó yìí dé ọ̀dọ̀ ìjọba Àpapọ̀, èyí tí ó lẹ́sẹ̀kẹsẹ̀ fẹ̀ ìdènà ọkọ̀ ojú omi sí àwọn ọkọ̀ ojú omi tí ń kó epo rọ̀bì. Ìjọba Nàìjíríà tún jẹ́ kó yé Shell-BP pé òun retí kí ilé-iṣẹ́ náà san gbogbo owó-ori epo rọ̀bì tí ó kù lẹ́sẹ̀kẹsẹ̀. Pẹ̀lú ìfagilé sanwó fún Biafra, ìjọba pàṣẹ fún Shell-BP láti dáwọ́ iṣẹ́ dúró ní Biafra, ó sì gba iṣẹ́ náà lọ́wọ́ ilé-iṣẹ́ náà.[155]
Ní òpin oṣù Keje ọdún 1967, àwọn ọmọ ogun àpapọ̀ Nàìjíríà àti àwọn ọmọ ogun òkun gba Erékùṣù Bonny ní Àgbègbè Niger Delta, wọ́n sì tipa bẹ́ẹ̀ gba ìṣàkóso àwọn ibùdó Shell-BP tí ó ṣe pàtàkì. [156]Àwọn iṣẹ́-ṣíṣe bẹ̀rẹ̀ padà ní oṣù Kárùn-ún ọdún 1968, nígbà tí Nàìjíríà gbà Port Harcourt.[157] Àwọn ibùdó rẹ̀ ti bà jẹ́, ó sì nílò àtúnṣe. Ìṣelọpọ àti ìkóyọ epo rọ̀bì tẹ̀síwájú, ṣùgbọ́n ní ìpele tó dín kù. Ìparí ibùdó tuntun kan ní Forçados ní ọdún 1969 mú ìṣelọpọ lọ sókè láti ìwọ̀n bàrélì 142,000 lójoojúmọ́ ní ọdún 1958 sí 540,000 bàrélì lójoojúmọ́ ní ọdún 1969. Ní ọdún 1970, iye yìí fi ìlọ́po méjì pọ̀ sí 1.08 mílíọ̀nù bàrélì lójoojúmọ́. Àwọn owó-ori náà mú kí Nàìjíríà ní agbára láti ra àwọn ohun ìjà púpọ̀ sí i, gbà àwọn òjìyà sí iṣẹ́, àti bẹ́ẹ̀ bẹ́ẹ̀ lọ. Biafra kò lè bá a díje ní ìpele ọrọ̀ ajé yìí.[158]
Ipa Agbaye
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]United Kingdom
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Ìjọba Orílẹ̀-èdè Gẹ̀ẹ́sì ti gbéṣẹ́ láti múra sílẹ̀ àti láti mú ìpèsè epo rọ̀bì tó dára, tí kò sì wọ́n láti Nàìjíríà gbòòrò sí i. Nítorí náà, wọ́n fi ààyò pàtàkì lé mímú ìwàjáde epo àti àwọn iṣẹ́-ṣíṣe ìsọdọ́tún mọ́lẹ̀.[159] Ogun náà bẹ́ sílẹ̀ ní ọ̀sẹ̀ kan ṣáájú Ogun Ọjọ́ Mẹ́fà ní Àárín Gbùngbùn Ìlà-Oòrùn, tí ó mú kí àwọn ọkọ̀ ojú omi epo láti Àárín Gbùngbùn Ìlà-Oòrùn ní láti gba ọ̀nà gígùn yípo Cape of Good Hope, nítorí náà, ó mú kí iye owó epo Àárín Gbùngbùn Ìlà-Oòrùn pọ̀ sí i. Èyí sì mú kí epo Nàìjíríà ṣe pàtàkì sí i fún Orílẹ̀-èdè Gẹ̀ẹ́sì, nítorí pé epo Nàìjíríà kò wọ́n ju epo Persian Gulf lọ. [160]Ní àkọ́kọ́, nígbà tí kò yé wa irú apá tí yóò ṣẹ́gun, Orílẹ̀-èdè Gẹ̀ẹ́sì gbé ipò "duro ki o wo" ṣáájú kí ó tó fi ìpinnu yan Nàìjíríà. Nàìjíríà ní ọmọ ogun ojú omi mẹ́fà péré, èyí tí ó tóbi jù lọ nínú wọn jẹ́ ọkọ̀ ogun kékeré; ọmọ ogun afẹ́fẹ́ tí ó ní ọkọ̀ òfurufú 76, tí kò sí nínú wọn tí ó jẹ́ ọkọ̀ ogun tàbí ọkọ̀ ogun tí ó ń fi bombu wọlé; àti ọmọ ogun ilẹ̀ tí ó ní ẹgbẹ̀rún méje ọkùnrin tí kò ní kẹ̀kẹ́ ogun, tí ó sì ní àìtó àwọn ọ̀gágun tí ó ní ìrírí ìṣàkóso. Bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé Biafra náà kò lágbára bẹ́ẹ̀ gẹ́gẹ́, àwọn apá méjèèjì hàn gbangba pé wọ́n dọ́gba ní ìbẹ̀rẹ̀ ogun náà, ìṣẹ́gun Nàìjíríà kò sì jẹ́ èyí tí a ti rò tẹ́lẹ̀ rárá.[161][162]
Ìjọba Kìíní (United Kingdom) ṣe atìlẹ́yìn fún Ìjọba Àpapọ̀ Nàìjíríà. Ṣùgbọ́n nígbà tí ogun bẹ̀rẹ̀, wọ́n kìlọ̀ fún wọn pé kí wọ́n má ṣe fi àwọn ibùdó epo rọ̀bì ti British sílẹ̀ ní Àgbègbè Ìlà-oòrùn. Àwọn ibùdó epo rọ̀bì wọ̀nyí, tí wọ́n wà lábẹ́ ìṣàkóso Shell-BP Petroleum Development Company (tí Shell àti BP ní lápapọ̀), ni ó ń ṣakoso ìdá 84 nínú ọgọ́rùn-ún ti ìwọ̀n bàrélì 580,000 tí Nàìjíríà ń ṣe lójoojúmọ́. Ìdá méjì nínú mẹ́ta ti epo rọ̀bì yìí wá láti Agbègbè Ìlà-oòrùn, ìdá kan nínú mẹ́ta mìíràn sì wá láti Agbègbè Àárín-Ìwọ̀-Oòrùn tí ó ṣẹ̀ṣẹ̀ dá sílẹ̀.[163] Ìdá méjì nínú márùn-ún gbogbo epo rọ̀bì Nàìjíríà ni ó máa ń dé Orílẹ̀-èdè Gẹ̀ẹ́sì. Ní ọdún 1967, ìdá 30 nínú ọgọ́rùn-ún epo rọ̀bì tí a ń kó wọ Orílẹ̀-èdè Gẹ̀ẹ́sì wá láti Nàìjíríà.[164]
Shell-BP gbérò dáadáa lórí ìbéèrè ìjọba Àpapọ̀ pé kí wọn kọ̀ láti san owó-ori tí Biafra béèrè. Àwọn agbẹjọ́rò wọn dámọ̀ràn pé gbígba Biafra sanwó yóò yẹ bí ìjọba yìí bá lè tọ́jú òfin àti àlàáfíà ní agbègbè náà. Ìjọba British dámọ̀ràn pé gbígba Biafra sanwó lè ba ìfẹ́-ọ̀rẹ́ ìjọba Àpapọ̀ jẹ́. Shell-BP sanwó náà, ìjọba sì fi ìdènà lé ìkóyọ epo rọ̀bì lórí. Nígbà tí wọ́n fi ipá yàn láti yan apá kan, Shell-BP àti ìjọba British fi ara wọn lélẹ̀ pẹ̀lú Ìjọba Àpapọ̀ ní Lagos, wọ́n ro pé apá yìí ló ṣeéṣe kí ó ṣẹ́gun ogun náà.[165] Gẹ́gẹ́ bí Kọmísọ́nnà Gíga British ní Lagos ṣe kọ̀wé sí Akọ̀wé Ìpínlẹ̀ fún Ọ̀ràn Commonwealth ní ọjọ́ kẹtàdínlọ́gbọ̀n oṣù Keje ọdún 1967:
Kọmísọ́nnà Gíga British sọ pé: "Ojukwu, kódà bí ó bá ṣẹ́gun, kò ní wà ní ipò tó lágbára. Yóò nílò gbogbo ìrànlọ́wọ́ àti ìdámọ̀ àgbáyé tó lè rí gbà. Ìjọba Àpapọ̀ yóò wà ní ipò tó dára jù lọ ní àgbáyé àti ní inú orílẹ̀-èdè. Wọn yóò ní ẹjọ́ tó fìdí múlẹ̀ fún ìfìyàjẹ líle koko sí ilé-iṣẹ́ kan tó ti fún àwọn ọlọ̀tẹ̀ lówó, mo sì dá mi lójú pé wọn yóò tẹ̀ ẹjọ́ wọn lọ títí di ìpele tí wọn yóò fi fagi lé àwọn ìyọ̀ǹda ilé-iṣẹ́ náà, tí wọn yóò sì fi ipá gba àwọn ibùdó wọn. Nítorí náà, mo parí ọ̀rọ̀ sí pé, bí ilé-iṣẹ́ náà bá yí ọkàn rẹ̀ padà tí ó sì béèrè ìmọ̀ràn lọ́wọ́ Ìjọba British, ohun tí ó dára jù lọ tí a lè fún un ni kí ó sáré padà sí apá Lagos, pẹ̀lú ìwé sékì rẹ̀ ní ìmúrasílẹ̀."[166]
Shell-BP took this advice.[167] It continued to quietly support Nigeria through the rest of the war, in one case advancing a royalty of £5.5 million to fund the purchase of more British weapons.[168]
Kò fi bẹ́ẹ̀ pẹ́ lẹ́yìn tí àwọn ọmọ ogun Àpapọ̀ gbà ibùdó epo òkun ní Bonny ní ọjọ́ Kẹẹ̀ẹdọ́gbọ̀n oṣù Keje, ọdún 1967 ni Alákòóso Àgbà British, Harold Wilson, fi pinnu láti ran Nàìjíríà lọ́wọ́ pẹ̀lú ohun èlò ogun. Lẹ́yìn ìṣẹ́gun Àpapọ̀ ní Bonny, Wilson pe David Hunt, Kọmísọ́nnà Gíga British sí Nàìjíríà, fún ìpàdé kan ní 10 Downing Street ní ìbẹ̀rẹ̀ oṣù Kẹjọ ọdún 1967 láti gba ìdámọ̀ràn rẹ̀ lórí ipò tí nǹkan wà. Erò Hunt pé àwọn ọmọ ogun Àpapọ̀ ti wà ní ìtòlẹ́sẹẹsẹ dáadáa, tí wọn yóò sì ṣẹ́gun nítorí pé wọ́n lè lo àwọn ènìyàn tó pọ̀ jù, ló mú kí Wilson tì Nàìjíríà lẹ́yìn.[169]
Nígbà ogun náà, Ìjọba Kìíní (United Kingdom) fi ohun ìjà àti ìtìlẹ́yìn ológun ránṣẹ́ sí Nàìjíríà ní ìkọ̀kọ̀, ó sì lè ti ràn án lọ́wọ́ láti gbà àwọn òjìyà sí iṣẹ́. Lẹ́yìn tí wọ́n ti pinnu láti tì Nàìjíríà lẹ́yìn, BBC yí ìròyìn rẹ̀ padà láti fi ojú rere hàn sí apá yìí. Àwọn ohun èlò tí wọ́n pèsè fún Ìjọba Ológun Àpapọ̀ pẹ̀lú ọkọ̀ ojú omi méjì àti ọkọ̀ ayọ́kẹ́lẹ́ 60.[170][171]
Ní Ìjọba Kìíní (United Kingdom), ìgbìmọ̀ ìtọ́jú ènìyàn nípa Biafra bẹ̀rẹ̀ ní ọjọ́ Kejìlá oṣù Kẹfà, ọdún 1968. Ìròyìn rẹ gbòòrò lórí ITV àti nínú ìwé ìròyìn The Sun. Láìpẹ́ lẹ́yìn náà, àwọn àjọ aláràbàtà bi Oxfam àti Save the Children Fund ni wọ́n fi ránṣẹ́ síbẹ̀, pẹ̀lú owó ńláńlá tí ó wà ní ìkáwọ́ wọn.[172]
France
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Faranse pèsè ohun ìjà, àwọn òjìyà jagunjagun, àti àwọn ìrànlọ́wọ́ mìíràn fún Biafra. Wọ́n tún gbé ohun tí ó ń ṣẹlẹ̀ sí Biafra ga ní àgbáyé, wọ́n sì ṣàpèjúwe ipò náà gẹ́gẹ́ bí ìpakúpa ẹ̀yà.[173][174] Ààrẹ Faranse nígbà náà, Charles de Gaulle, tọ́ka sí "ìdí òdodo àti ọlá Biafra." Bí ó ti wù kí ó rí, Faranse kò fìdí Biafra múlẹ̀ gẹ́gẹ́ bí orílẹ̀-èdè nípa ti ìbáṣepọ̀ òṣèlú.[175] Nípasẹ̀ Pierre Laureys, Faranse hàn gbangba pé ó ti pèsè ọkọ̀ òfurufú B-26 méjì, ọkọ̀ òfurufú Alouette àti àwọn awakọ̀ òfurufú.[176] Faranse pèsè àwọn ohun ìjà German àti Italian tí wọ́n kó ní Ogun Àgbáyé Kejì fún Biafra, láìsí nọ́ńbà ìdámọ̀, tí a kó lọ gẹ́gẹ́ bí apá kan àwọn ìkóyọ sí Ivory Coast.[177]
Ipa Faranse nínú ogun náà ni a lè wò ní ìpele ìṣèlú àgbáyé rẹ̀ (Françafrique) àti ìdíje rẹ̀ pẹ̀lú àwọn British ní Ìwọ̀-Oòrùn Áfíríkà. Nàìjíríà dúró fún ibùdó agbára British ní agbègbè tí Faranse nípa lórí jù lọ. Faranse àti Portugal lo àwọn orílẹ̀-èdè tó wà nítòsí ní agbègbè ìdarí wọn, pàápàá Ivory Coast lábẹ́ Ààrẹ Félix Houphouët-Boigny, gẹ́gẹ́ bí ibùdó fún àwọn ohun èlò tí wọ́n ń ránṣẹ́ sí Biafra.[178] Lọ́nà kan náà, Faranse tún ṣe ìlànà rẹ̀ tẹ́lẹ̀ láti Ìdààmú Kónógó, nígbà tí ó ṣe atìlẹ́yìn fún ìyapa agbègbè ìwakùsà gúúsù Katanga.[179]
Láti ìhà ọrọ̀ ajé, Faranse rí ànfàní gbà nípasẹ̀ àwọn àdéhùn ìwakùsà epo fún Société Anonyme Française de Recherches et d'Exploitation de Pétrolières (SAFRAP). Ó hàn gbangba pé wọ́n ti ṣe ètò yìí pẹ̀lú Ìlà-Oòrùn Nàìjíríà ṣáájú ìyapa rẹ̀ kúrò nínú Ìjọba Àpapọ̀ Nàìjíríà.[180][181] SAFRAP sọ pé òun ni ìdá 7 nínú ọgọ́rùn-ún ìpèsè epo rọ̀bì Nàìjíríà. Jean Mauricheau-Beaupré, ọ̀gágun aṣojú òye Faranse kan, tí ó jẹ́ igbákejì olùṣètò àkọ́kọ́ ti ìlànà Áfíríkà ti Faranse nígbà náà, Jacques Foccart, kéde fún àwọn tí ó nítumọ̀ pẹ̀lú atìlẹ́yìn Faranse sí Biafra pé: "Atìlẹ́yìn [Faranse] ni a fún àwọn díẹ̀ nínú àwọn ọlọ́rọ̀ Biafra nìkan ní pàṣípààrọ̀ fún epo rọ̀bì. ... Ìrònú gidi ti Igbo ti wà ní apá òsì ju ti Ojukwu lọ, kódà bí a bá tilẹ̀ ṣẹ́gun, ìṣòro yóò wà nípa bí a ṣe lè mú un wà ní ipò agbára ní ojú ìwọlé àwọn apá òsì. [182]Biafra, fún apá rẹ̀, fi tayọ̀tayọ̀ mọyì ìbáṣepọ̀ rẹ̀ pẹ̀lú Faranse.[183]
Faranse ni orilẹ-ede to kọkọ bẹrẹ si ni fi atilẹyin oṣelu fun Biafra ni kariaye.[184] Portugal paapaa ranṣẹ si Biafra pẹlu awọn ohun ija. Gbogbo awọn iṣowo wọnyi ni wọn ṣe nipasẹ "Biafran Historical Research Centre" ni Paris.[185] Gabon ati Ivory Coast, ti o jẹ orilẹ-ede ti Faranse ni asopọ pẹlu, da Biafra mọ ni Oṣu Karun ọdun 1968.[186] Ni Oṣu Karun ọjọ 8, 1968, De Gaulle funra rẹ ṣetọrẹ 30,000 francs lati ra oogun fun iṣẹ French Red Cross. Bi o tilẹ jẹ pe rudurudu laarin awọn akẹkọ ati awọn oṣiṣẹ tan kaakiri fun igba diẹ, o ti mu ifojusi ijọba kuro ni ogun naa. Ijọba Faranse kede idènà awọn ohun ija, ṣugbọn wọn tẹsiwaju lati fi awọn ohun ija ranṣẹ si Biafra labẹ aṣọ iranlọwọ omoniyan.[187] Ni Oṣu Keje, ijọba tun ṣe agbega awọn igbiyanju rẹ lati mu gbogbo eniyan ṣiṣẹ ninu ọna omoniyan si ogun naa. Awọn aworan awọn ọmọde ti o n jiya ebi ati awọn ẹsun ipaeyarun kun awọn iwe iroyin Faranse ati awọn eto tẹlifisiọnu. Laarin gbogbo ipolongo yii, ni Oṣu Keje ọjọ 31, 1968, De Gaulle ṣe alaye osise lati ṣe atilẹyin fun Biafra.[188] Maurice Robert, olori Service de Documentation Extérieure et de Contre-Espionnage (SDECE, ile-iṣẹ oye ajeji Faranse) fun awọn iṣẹ Afirika, kọwe ni ọdun 2004 pe ile-iṣẹ rẹ pese awọn alaye nipa ogun naa fun awọn oniroyin ati pe o sọ fun wọn lati lo ọrọ "ipaeyarun" ninu ijabọ wọn[189]
Faranse kéde "Ọ̀sẹ̀ Biafra" láti ọjọ́ Kọkànlá sí Kẹtàdínlógún oṣù Kẹta ọdún 1969, èyí tí ó dá lórí fífi faransi méjì jẹ́ fáwú tí French Red Cross ṣètò. Láìpẹ́ lẹ́yìn náà, De Gaulle fòpin sí rírán ohun ìjà, lẹ́yìn náà ó fi ipò sílẹ̀ ní ọjọ́ Kẹtàdínlọ́gbọ̀n oṣù Kẹrin ọdún 1969. Ààrẹ fún ìgbà díẹ̀, Alain Poher, lé Foccart kúrò nínú iṣẹ́. Georges Pompidou tún gbà Foccart sí iṣẹ́ padà, ó sì tún bẹ̀rẹ̀ atilẹ́yìn fún Biafra, pẹ̀lú ìfọwọ́sowọ́pọ̀ pẹ̀lú àjọ aṣojú òye ìkọ̀kọ̀ South Africa láti kó ohun ìjà púpọ̀ sí i wọlé.[190]
Soviet Union
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Soviet Union ṣe atilẹyin to lagbara fun ijọba Nàìjíríà, wọn si tẹnu mọ iwọnba ti ipo naa pẹlu eyi ti o ṣẹlẹ ni Congo. Igbiyanju Nàìjíríà fun awọn ọkọ ofurufu diẹ sii, eyi ti Ìjọba Kìíní (United Kingdom) ati Amẹrika (United States) kọ lati ta, mu ki Gowon gba ipese Soviet ni igba ooru ọdun 1967 lati ta ọkọ ofurufu MiG-17 mẹtadinlogun.[191] Awọn ologun Nàìjíríà ti Ìjọba Kìíní kọ́ ni o maa n fura si Soviet Union, ṣugbọn aṣoju Soviet ni Lagos, Alexander Romanov, ọkunrin ti o ni ibasepọ to dara ati ti o jẹ diplomat ti o gbọn, ni ibasepọ to dara pẹlu Gowon o si rọ ọ pe gbigba awọn ohun ija Soviet kii yoo tumọ si lati wa labẹ Soviet Union.[192] Awọn MiG-17 akọkọ de Nàìjíríà ni Oṣu Kẹjọ ọdun 1967 pẹlu nipa awọn onisẹ ẹgbẹrun meji ti Soviet lati kọ awọn ọmọ Nàìjíríà lori lilo wọn. Bi o tilẹ jẹ pe awọn MiG-17 ko rọrun pupọ fun awọn ọmọ Nàìjíríà lati lo daradara, ti o nilo awọn awakọ ọkọ ofurufu Egypt lati gbe wọn, adehun ohun ija Soviet-Nàìjíríà di ọkan ninu awọn ipinnu pataki ninu ogun naa. Yato si ṣiṣeto ọna ohun ija lati Soviet Union si Nàìjíríà, iṣeeṣe pe Soviet Union yoo ni ipa nla ni Nàìjíríà mu ki Ìjọba Kìíní mu ipese ohun ija rẹ pọ si lati ṣetọju ipa rẹ ni Lagos, nigba ti o yago fun iṣeeṣe pe Amẹrika tabi Ìjọba Kìíní yoo da Biafra mọ.[193]
Soviet Union fi ohun ìjà ránṣẹ́ sí ìjọba Nàìjíríà déédéé, pẹ̀lú àlàyé ìbáṣepọ̀ òṣèlú pé àwọn ohun èlò wọ̀nyí jẹ́ "fún owó kàṣì nìkan lórí ìpìlẹ̀ òwò." Ní ọdún 1968, USSR gbà láti ṣe ìnáwó fún Dámù Kainji lórí Odò Niger (níbi kan tó ga díẹ̀ sí apá òkè Odò Delta). Àwọn ilé-iṣẹ́ ìròyìn Soviet kọ́kọ́ fi ẹ̀sùn kan àwọn British pé wọ́n ń fi ẹ̀tanú ṣe atilẹ́yìn fún ìyapa Biafra, lẹ́yìn náà ni wọ́n ní láti tún àwọn ẹ̀sùn wọ̀nyí ṣe nígbà tó hàn gbangba pé Ìjọba Kìíní (United Kingdom), ní ti gidi, ń ṣe atilẹ́yìn fún Ìjọba Àpapọ̀.[194]
Ọ̀kan nínú àlàyé fún ìbákẹ́gbẹ́ Soviet Union pẹ̀lú Ìjọba Ológun Àpapọ̀ ni ìkọlù tí wọ́n jọ ní sí àwọn ìgbìmọ̀ ìyapa nínú orílẹ̀-èdè. Ṣáájú ogun náà, ó dà bí ẹni pé àwọn Soviet ní ìbákẹ́gbẹ́ pẹ̀lú àwọn Igbo. Ṣùgbọ́n Alákòóso Àgbà Soviet, Alexei Kosygin, sọ fún ìbànújẹ́ wọn ní Oṣù Kẹwàá ọdún 1967 pé "àwọn ará Soviet lóye pátápátá" ìdí ti Nàìjíríà àti ìwúlò rẹ̀ "láti dènà kí orílẹ̀-èdè náà má baà túká."[195]
Lóde ìròyìn, ogun náà mú ìbáṣepọ̀ òṣèlú àti ìṣòwò láàárín Soviet Union àti Nàìjíríà sunwọ̀n sí i gan-an. Àwọn ọkọ̀ ayọ́kẹ́lẹ́ Moskvitch bẹ̀rẹ̀ sí ní fara hàn ní àyíká Lagos. USSR di orílẹ̀-èdè kan tó ń kó kòkó wọlé láti Nàìjíríà tó sì ń díje pẹ̀lú àwọn mìíràn.[194]
China
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Nínú àsọjáde rẹ̀ àkọ́kọ́ tí ó ṣe pàtàkì lórí ogun náà ní oṣù Kẹsàn-án ọdún 1968, Ilé-iṣẹ́ ìwé ìròyìn Xinhua Press Agency kéde pé Orílẹ̀-èdè Olómìnira ti Ṣáínà (People's Republic of China) ṣe atìlẹ́yìn kíkún fún ìjàkadì láti gba òmìnira ti àwọn ará Biafra lòdì sí ìjọba Nàìjíríà tí "àwọn amúnisìn Anglo-Amẹ́ríkà àti àwọn atúntò Soviet" ń tì lẹ́yìn. Ṣáínà pèsè ohun ìjà fún Biafra nípasẹ̀ Tanzania, wọ́n sì fi ohun ìjà tó tó dóla mílíọ̀nù 2 ránṣẹ́ ní ọdún 1968–1969.[196] Soviet Union jẹ́ ọ̀kan nínú àwọn orílẹ̀-èdè tí ó ṣe atìlẹ́yìn jù lọ fún Nàìjíríà, wọ́n sì pèsè ohun ìjà lọ́pọ̀ yanturu. Ìdíje tuntun ti Ṣáínà pẹ̀lú àwọn Soviet nínú ìyapa Sino-Soviet lè ti nípa lórí atìlẹ́yìn rẹ̀ fún Biafra.[197]
Israel
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Láti ìbẹ̀rẹ̀ pẹ̀pẹ̀, Israel rí i pé Nàìjíríà yóò jẹ́ orílẹ̀-èdè tó ṣe pàtàkì nínú ìṣèlú Ìwọ̀-Oòrùn Áfíríkà, wọ́n sì ka àjọṣepọ̀ tó dára pẹ̀lú Lagos sí àfojúsùn ìlànà òṣèlú àgbáyé tó ṣe pàtàkì. Nàìjíríà àti Israel dá ìbáṣepọ̀ sílẹ̀ ní ọdún 1957. Ní ọdún 1960, Ìjọba Kìíní (United Kingdom) fàyè gba dídá iṣẹ́ àṣojú Israel sílẹ̀ ní Lagos, Israel sì fún ìjọba Nàìjíríà ní àwìn dóla mílíọ̀nù 10.[198] Israel tún ní ìbáṣepọ̀ àṣà pẹ̀lú àwọn Igbo, èyí tí ó dá lórí àwọn àṣà kan tí ó ṣeéṣe kí wọ́n jọ ní. Àwọn ìgbésẹ̀ wọ̀nyí dúró fún àṣeyọrí ìbáṣepọ̀ òṣèlú tó ṣe pàtàkì, nítorí ìtọ́ka sí ìgbàgbọ́ Musulumi ti ìjọba tí àwọn ará Àríwá ń jẹ gaba lé lórí. Àwọn olórí kan ní Àríwá kò fọwọ́ sí àjọṣepọ̀ pẹ̀lú Israel, wọ́n sì kọ àwọn ará Israel láti wọ Maiduguri àti Sokoto.[199]
Israel kò bẹ̀rẹ̀ sí ní ta ohun ìjà fún Nàìjíríà títí di lẹ́yìn tí Aguyi-Ironsi gorí àga ní ọjọ́ Kẹtàdínlógún oṣù Kínní, ọdún 1966. A kà á sí àkókò tó dára láti mú ìbáṣepọ̀ yìí pẹ̀lú ìjọba àpapọ̀ sunwọ̀n sí i. Ram Nirgad di aṣojú Israel sí Nàìjíríà ní oṣù Kínní. Ó sì kó ọgbọ̀n tọ́ọ̀nù ìbọn mortar wọlé ní oṣù Kẹrin.[200]
Agbègbè Ìlà-Oòrùn bẹ̀rẹ̀ sí ní wá ìrànlọ́wọ́ láti Israel ní oṣù Kẹsàn-án ọdún 1966. Ó hàn gbangba pé Israel kọ àwọn ìbéèrè wọn léraléra, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé wọ́n lè ti fi àwọn aṣojú Biafra sí àjọṣepọ̀ pẹ̀lú oníṣòwò ohun ìjà mìíràn.[201] Ní ọdún 1968, Israel bẹ̀rẹ̀ sí ní pèsè ohun ìjà fún Ìjọba Ológun Àpapọ̀—tó tó dóla 500,000 ní iye, gẹ́gẹ́ bí Ẹ̀ka Ìpínlẹ̀ Amẹ́ríkà ṣe sọ.[202] Ní àkókò kan náà, bí ó ti rí ní ibòmíràn, ipò tí nǹkan wà ní Biafra di gbángbá gẹ́gẹ́ bí ìpakúpa ẹ̀yà. Knesset (ilé-ìgbìmọ̀ aṣòfin Israel) jíròrò ọ̀rọ̀ yìí ní gbangba ní ọjọ́ Kẹtàdínlógún àti Kejìlélógún oṣù Keje ọdún 1968, wọ́n sì gba ìyìn láti ọ̀dọ̀ àwọn oníròyìn fún ìfẹ́-ọ̀kàn wọn. Àwọn ẹgbẹ́ òṣèlú apá ọ̀tún àti apá òsì, àti àwọn ajàfitafita akẹ́kọ̀ọ́, sọ̀rọ̀ fún Biafra.[203] Ní oṣù Kẹjọ ọdún 1968, Ọmọ ogun Afẹ́fẹ́ Israel fi tààràrà ránṣẹ́ sí ohun èlò oúnjẹ tó tó tọ́ọ̀nù méjìlá sí ibi kan tó wà nítòsí lẹ́yìn ààlà afẹ́fẹ́ Nàìjíríà (Biafra). Ní ìkọ̀kọ̀, Mossad fún Biafra ní dóla 100,000 (nípasẹ̀ Zurich) wọ́n sì gbìyànjú láti kó ohun ìjà ránṣẹ́. Láìpẹ́ lẹ́yìn náà, Israel ṣètò láti fi àwọn ohun ìjà ránṣẹ́ sí Biafra ní ìkọ̀kọ̀ nípasẹ̀ àwọn ọkọ̀ òfurufú Ivory Coast.[204][205] Àwọn orílẹ̀-èdè tó wà ní ìṣàlẹ̀ Sahara ní Áfíríkà máa ń tì àwọn Arabu lẹ́yìn nínú ìjàkadì Israel-Palestine nípa díbò fún àwọn àdéhùn tí àwọn orílẹ̀-èdè Arabu ṣe ní Ìparapọ̀ Orílẹ̀-èdè. Àfojúsùn pàtàkì kan nínú ìbáṣepọ̀ òṣèlú Israel ni láti yá àwọn orílẹ̀-èdè Áfíríkà kúrò lọ́dọ̀ àwọn orílẹ̀-èdè Arabu, àti nítorí bí ọ̀pọ̀lọpọ̀ orílẹ̀-èdè Áfíríkà ṣe ṣe atilẹ́yìn fún Nàìjíríà, Israel kò fẹ́ láti bínú wọn nípa síṣe atilẹ́yìn Biafra ní gbangba jù. [206]
Egypt
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Ààrẹ Gamal Abdel Nasser fi àwọn awakọ̀ òfurufú ti Ọmọ ogun Afẹ́fẹ́ Egypt ránṣẹ́ láti lọ jagun fún Nàìjíríà ní oṣù Kẹjọ ọdún 1967. Wọ́n ń fi àwọn ọkọ̀ òfurufú MiG-17 tí wọ́n ṣẹ̀ṣẹ̀ kó wọlé lọ. Ìwà àwọn awakọ̀ òfurufú Egypt láti fi àwọn bọ́ǹbù ja àwọn aráàlú Biafra láìwulò di ohun tí kò tọ́ nípa ìpolongo ogun, nítorí pé àwọn Biafra gbìyànjú gbogbo agbára wọn láti fi àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ tí àwọn aráàlú kú nípasẹ̀ àwọn ará Egypt han gbangba.[207] Ní ìgbà òjò ọdún 1969, àwọn Nàìjíríà rọ́pò àwọn awakọ̀ òfurufú Egypt pẹ̀lú àwọn awakọ̀ òfurufú Europe tí wọ́n fi hàn pé wọ́n ní ìmọ̀ tó pọ̀ sí i.[208]
United States
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Ogun abẹ́lé bẹ̀rẹ̀ nígbà tí Amẹ́ríkà wà lábẹ́ ìṣàkóso Ààrẹ Lyndon B. Johnson, ẹni tí ó fi ìbáṣepọ̀ rẹ̀ sí ogun abẹ́lé hàn gbangba pé ó jẹ́ ìdánìwọn. Akọ̀wé Ìpínlẹ̀ Amẹ́ríkà, Dean Rusk, sọ pé "Amẹ́ríkà kò wà ní ipò láti ṣe ìgbésẹ̀ nítorí pé Nàìjíríà jẹ́ agbègbè tí British nípa lórí."[209] Nípa ti ètò-ìṣèlú, àwọn ànfàní Amẹ́ríkà tẹ́lẹ̀ pẹ̀lú Ìjọba Ológun Àpapọ̀, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn aráàlú ni wọ́n ṣe atìlẹ́yìn fún Biafra. Amẹ́ríkà tún rí ìwúlò nínú àjọṣepọ̀ rẹ̀ pẹ̀lú Lagos, wọ́n sì gbìyànjú láti dáàbò bo ìfowó-sí aládàáni tó tó dóla mílíọ̀nù 800 (gẹ́gẹ́ bí ìwọ̀n Ẹ̀ka Ìpínlẹ̀).[210]
Ìdúró ìdánìwọn ti Amẹ́ríkà kò gbajúmọ̀ ní gbogbo àgbáyé, ìgbìmọ̀ atìlẹ́yìn Biafra kan sì yọ jáde ní inú Amẹ́ríkà láti fi ìbáṣepọ̀ lé ìjọba Amẹ́ríkà lórí láti kópa sí i nínú ríràn Biafra lọ́wọ́. [211]"American Committee to Keep Biafra Alive" jẹ́ àjọ kan tí àwọn ajàfitafita Amẹ́ríkà dá sílẹ̀ láti sọ fún gbogbo ènìyàn Amẹ́ríkà nípa ogun náà àti láti yí èrò gbogbo ènìyàn padà sí Biafra.[212] Biafra di ọ̀rọ̀ kan nínú ìdìbò ààrẹ Amẹ́ríkà ti ọdún 1968, ní ọjọ́ kẹsàn-án oṣù Kẹsàn-án ọdún 1968, Ààrẹ Orílẹ̀-èdè Olómìnira lọ́jọ́ iwájú, Richard Nixon, pe Lyndon B. Johnson láti gbésẹ̀ láti ran Biafra lọ́wọ́, ó sọ pé: "Títí di ìsinsìnyí, àwọn ìgbìyànjú láti ran àwọn ará Biafra lọ́wọ́ ti dojú kọ ìdènà látàrí ìfẹ́ ìjọba àárín gbùngbùn Nàìjíríà láti lépa ìṣẹ́gun pátápátá àti láìsí àdéhùn, àti láti inú ìbẹ̀rù àwọn ènìyàn Igbo pé fífi ara ẹni sílẹ̀ túmọ̀ sí ìpakúpa àti ìparun ẹ̀yà. Ṣùgbọ́n ìpakúpa ẹ̀yà ni ohun tí ó ń ṣẹlẹ̀ báyìí—ebi sì ni amúkúró líle koko."[213]
Àwọn òṣìṣẹ́ Biafra àti àwọn ajàfitafita tó tì Biafra lẹ́yìn ní Amẹ́ríkà ní ìrètí pé ìdìbò Richard Nixon gẹ́gẹ́ bí ààrẹ yóò yí ìlànà òṣèlú àgbáyé Amẹ́ríkà padà nípa ogun náà. Bí ó ti wù kí ó rí, nígbà tí Nixon di ààrẹ ní ọdún 1969, ó rí i pé kò púpọ̀ ohun tó lè ṣe láti yí ipò tó ti fìdí múlẹ̀ náà padà, yàtọ̀ sí pípè fún ìpàdé àlàáfíà mìíràn. Gẹ́gẹ́ bí ọmọwé olóṣèlú Amẹ́ríkà, Ernest W. Lefever, ṣe sọ, bí Amẹ́ríkà bá ti fi atìlẹ́yìn òṣìṣẹ́ fún Biafra, ìjọba Nàìjíríà kì í wulẹ̀ máa kọjá bẹ́ẹ̀, àwọn orílẹ̀-èdè Áfíríkà mìíràn tí wọ́n tì Nàìjíríà lẹ́yìn nínú ogun náà náà yóò máa kọjá bẹ́ẹ̀. Àwọn orílẹ̀-èdè wọ̀nyí ti jiyàn ní àṣeyọrí sí Ìparapọ̀ Àwọn Orílẹ̀-Èdè (UN) pé ogun náà jẹ́ ọ̀ràn ti inú orílẹ̀-èdè tí UN kò yẹ kí ó wà nínú rẹ̀. Ogun Vietnam jẹ́ ìdènà mìíràn sí ìbáṣepọ̀ Amẹ́ríkà nínú ọ̀rọ̀ Biafra. Bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé gbogbo ìṣòro yìí wà, Nixon tẹ̀síwájú láti tì Biafra lẹ́yìn fúnra rẹ̀.[214]
Akọ̀wé Ìpínlẹ̀ Amẹ́ríkà, Henry Kissinger, ẹni tí òun fúnra rẹ̀ jẹ́ Juu tí ó sá àsálà kúrò nínú inúnibíni láti ọwọ́ Nazi Germany, ṣe afiwe àwọn ènìyàn Igbo sí àwọn Juu nínú ìwé ìrántí kan tí ó kọ sí Ààrẹ Amẹ́ríkà, Richard Nixon. Ó sọ pé: "Àwọn Igbo ni àwọn Juu alárìnkiri ti Ìwọ̀-Oòrùn Áfíríkà – wọ́n ni ẹ̀bùn, wọ́n jẹ́ alágbára, wọ́n sì ti di ọ̀làjú; ní ti ó dára jù, a ń jowú wọn, a sì ń bínú sí wọn, ṣùgbọ́n ní ọ̀pọ̀lọpọ̀ ìgbà àwọn aládùúgbò wọn nínú Ìjọba Àpapọ̀ ni wọn kò fẹ́ràn wọn."[215]
Bí ó tilẹ̀ jẹ́ gbogbo èyí, Kissinger ṣì pinnu láti tì Nàìjíríà lẹ́yìn nípa ìṣèlú. Gulf Oil Nigeria, ẹgbẹ́ kẹta tó ṣe pàtàkì nínú epo rọ̀bì Nàìjíríà, ti ń ṣe ìdá 9 nínú ọgọ́rùn-ún epo tí ó ń jáde láti Nàìjíríà ṣáájú kí ogun tó bẹ̀rẹ̀. Gbogbo iṣẹ́ rẹ̀ wà ní etí òkun agbègbè Àárín-Ìwọ̀-Oòrùn tí ìjọba àpapọ̀ ń ṣàkóso; nítorí náà, ó tẹ̀síwájú láti san owó-ori fún ìjọba àpapọ̀, àwọn iṣẹ́ rẹ̀ kò sì gbàgbé púpọ̀.
Canada
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Nípasẹ̀ ìbéèrè ìjọba Nàìjíríà, Kánádà fi àwọn olùṣàkíyèsí mẹ́ta ránṣẹ́ láti wádìí àwọn ẹ̀sùn ìpakúpa àti ìwà ọ̀daràn ogun tí wọ́n fi kan àwọn ọmọ ogun Nàìjíríà. Májò Gẹ́nẹ́rà W.A. Milroy àti àwọn ọ̀gágun Kánádà méjì mìíràn darapọ̀ mọ́ wọn ní ọdún 1968, ẹgbẹ́ Kánádà yìí sì dúró títí di oṣù Kejì ọdún 1970.[216]
Rest of Africa
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Biafra gbìyànjú láìyọrísí láti gba atilẹ́yìn láti ọwọ́ Òṣùṣù Àjọṣepọ̀ Áfíríkà (OAU), èyí tí ó jẹ́ àbáwọlé sí Ìparapọ̀ Áfíríkà (African Union). OAU, tí ìwé àdéhùn rẹ̀ fi dè láti kọjú sí ìyapa èyíkéyìí láti orílẹ̀-èdè ọmọ ẹgbẹ́ kan, kọ ìgbìyànjú Biafra láti yapa kúrò ní Nàìjíríà. Bákan náà, nípa ìwé àdéhùn rẹ̀ láti yẹra fún ìdáwọ́lé nínú àwọn ọ̀ràn inú àwọn orílẹ̀-èdè ọmọ ẹgbẹ́ rẹ̀, OAU kò ṣe ìgbésẹ̀ mìíràn. Àwọn orílẹ̀-èdè bíi Ethiopia àti Egypt fi gbangba tì àwọn ìlànà ìjọba Nàìjíríà lẹ́yìn láti dènà kí àwọn ìṣọ̀tẹ̀ má baà ṣẹlẹ̀ nínú àwọn orílẹ̀-èdè tiwọn. Bí ó ti wù kí ó rí, Biafra gba atilẹ́yìn láti ọwọ́ àwọn orílẹ̀-èdè Áfíríkà bíi Tanzania, Zambia, Gabon àti Ivory Coast. Àwọn awakọ̀ òfurufú Rhodesia kó ohun ìjà àti owó wọlé sí Biafra ní ìkọ̀kọ̀. Ken Flower, olórí ilé-iṣẹ́ aṣojú òye Rhodesia, sọ pé èyí jẹ́ apá kan nínú àwọn iṣẹ́ Àjọ Central Intelligence Organisation ti Rhodesia.[217]
Foreign Mercenaries
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Nítorí pé agbára ogun Nàìjíríà tóbi ju ti Biafra lọ, Biafra gbà àwọn òjìyà àjèjì láti tì wọ́n lẹ́yìn. Àwọn òjìyà tí wọ́n ti ní ìrírí ìjà ní Ìdààmú Kóngò ni wọ́n fi ìháragbágbá wá sí Biafra.[218] Òjìyà German kan, Rolf Steiner, ni wọ́n fi ṣe olórí Ẹgbẹ́ Kẹrin ti Àwọn Ajagun Biafra, ó sì jẹ́ olùdarí ẹgbẹ̀rún mẹ́ta ọmọ ogun. Òjìyà Welsh kan, Taffy Williams, ọ̀kan nínú àwọn abẹ́ Steiner, ló ń ṣakóso ọgọ́rùn-ún ajagun Biafra. Àwọn abẹ́ Steiner mìíràn jẹ́ àpapọ̀ àwọn oníṣòwò láìní ìdúró tí ó ní Giorgio Norbiato (ará Ítálì); akọ́ṣẹ́mọṣẹ́ ìbúgbàù Rhodesian, Johnny Erasmus; ọmọ ilẹ̀ Scotland, Alexander "Alec" Gay; ọmọ ilẹ̀ Ireland, Louis "Paddy" Malrooney; ará Corsica, Armand Iaranelli tí ó ti lè darapọ̀ mọ́ Foreign Legion nípa ṣíṣe bí ẹni pé ó jẹ́ ará Ítálì; àti oníbáárá Jamaica kan tí ó di òjìyà tí ó pe ara rẹ̀ ní "Johnny Korea."[219] Awakọ̀ òfurufú Polish-Swiss kan, Jan Zumbach, ṣe àwọn ọmọ ogun afẹ́fẹ́ Biafra tí kò fi bẹ́ẹ̀ tòlẹ́sẹẹsẹ, ó sì jẹ́ olórí wọn. Awakọ̀ òfurufú Canadian, Lynn Garrison, awakọ̀ òfurufú Swedish, Carl Gustaf von Rosen, àti awakọ̀ òfurufú Rhodesian, Jack Malloch, jẹ́ olórí àwọn iṣẹ́ afẹ́fẹ́ Biafra, wọ́n ń kọlu àwọn ọmọ ogun Nàìjíríà wọ́n sì ń pèsè ohun ìjà àti ìrànlọ́wọ́ oúnjẹ. Àwọn awakọ̀ òfurufú Portuguese náà ṣiṣẹ́ ní Ọmọ ogun Afẹ́fẹ́ Biafra, wọ́n ń kó ohun ìjà láti Portugal lọ sí Biafra. Steiner dá ọmọ ogun ojú omi kékeré sílẹ̀ nípa yíyí díẹ̀ nínú àwọn ọkọ̀ ojú omi Chris-Craft Boats padà sí àwọn ọkọ̀ ogun, èyí tí ó fi hàn pé ó ṣaṣeyọrí nínú fífi ìkọlù àìròtẹ́lẹ̀ ṣe láti gba ohun ìjà àti àwọn ohun èlò.[220]
Ó ní ìrètí pé gbígbà àwọn òjìyà sí iṣẹ́ ní Nàìjíríà yóò ní ipa tó jọ ti Kóngò, ṣùgbọ́n àwọn òjìyà kò fi bẹ́ẹ̀ ṣeéṣe nítorí pé àwọn ọmọ ogun Nàìjíríà gba ìdánilẹ́kọ̀ọ́ tó péye àti tó tó lágbára ju àwọn jagunjagun Kóngò lọ.[221] Bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé wọ́n ní àwọn àṣeyọrí kan ní ìbẹ̀rẹ̀ (bíi Operation OAU), ó lé ní ìdajì nínú Ẹgbẹ́ Kẹrin ti Àwọn Ajagun ni àwọn ọmọ ogun Nàìjíríà pa run nígbà Operation Hiroshima tí ó burú jáì láti ọjọ́ Kẹẹ̀dógún sí Kọkàndínlọ́gbọ̀n oṣù Kọkànlá ọdún 1968. Èyí yọrí sí ìrògbòdìyàn àti ìdààmú ẹ̀mí fún Steiner, tí ó sì yọrí sí gbígbé e kúrò nínú ipò àti rírọ́pò rẹ̀ pẹ̀lú Taffy Williams. Bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé Nàìjíríà hàn gbangba pé ó jẹ́ alátakò tó le koko, àwọn asọ̀rọ̀ lórí ogun náà ṣàkíyèsí pé àwọn òjìyà tó kù dà bí ẹni pé wọ́n ti ní ìfaramọ́ ti ara ẹni tàbí ti èrò sí ìdí Biafra, èyí tí ó jẹ́ àṣà tí kò wọ́pọ̀ fún àwọn òjìyà. Òjìyà Belgian kan, Marc Goosens, tí àwọn ọmọ ogun Nàìjíríà pa nígbà ìgbìyànjú ìpa ara ẹni lásìkò Operation Hiroshima, ni wọ́n sọ pé ó ní ìwúrí láti padà sí Áfíríkà lẹ́yìn ìjà pẹ̀lú ọ̀rẹ́bìnrin rẹ̀. Wọ́n ya Goosens lẹ́nu fọ́tò ṣáájú àti lẹ́yìn ikú rẹ̀.[222] Steiner sọ pé òun jagun fún Biafra nítorí àwọn ìdí ti ìwòye, ó sọ pé àwọn ènìyàn Igbo jẹ́ olùfaragbá ìpakúpa ẹ̀yà, ṣùgbọ́n oníròyìn Amẹ́ríkà, Ted Morgan, fi àwọn ẹ̀sùn rẹ̀ ṣe yẹ̀yẹ́, ó ṣàpèjúwe Steiner gẹ́gẹ́ bí jagunjagun kan tí ó kàn fẹ́ràn ogun nítorí pé pípa ènìyàn ni ohun kan ṣoṣo tí ó mọ̀ bí ó ti ṣe dáadáa. Oníròyìn, Frederick Forsyth, tọ́ka sí Taffy Williams tí ó sọ̀rọ̀ dáadáa nípa àwọn abẹ́ rẹ̀ ní Biafra, "Mo ti rí ọ̀pọ̀lọpọ̀ Áfíríkà nínú ogun. Ṣùgbọ́n kò sí ẹnikẹ́ni tó lè fi ọwọ́ kan àwọn ènìyàn yìí. Fún mi ní ẹgbẹ̀rún mẹ́wàá ọmọ ogun Biafra fún oṣù mẹ́fà, a ó sì kọ́ ọmọ ogun kan tí kò lè ṣẹ́gun ní kọ̀tìnẹ́ntì yìí. Mo ti rí àwọn ọkùnrin tí wọ́n kú nínú ogun yìí tí wọ́n ì bá ti gba Victoria Cross ní ipò mìíràn."[223]
Lẹ́yìn ogun náà, oníròyìn kan béèrè lọ́wọ́ Philip Effiong, olórí àwọn òṣìṣẹ́ gbogbogbòò Biafra, nípa ipa àwọn òjìyà nínú ogun náà. Ìdáhùn rẹ̀ ni: "Wọn kò ràn wá lọ́wọ́. Kò ní sí ìyàtọ̀ kankan bí ẹyọ kan nínú wọn kò bá wá ṣiṣẹ́ fún àwọn ọmọ ogun ìyapa. Rolf Steiner ló dúró pẹ́ jù lọ. Ó jẹ́ ipa búburú ju ohunkóhun mìíràn lọ. A láyọ̀ láti yọ ọ́ kúrò."[224]
Biafra Surrounded
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Láti ọdún 1968 lọ, ogun náà di ìdádúró, pẹ̀lú àwọn ọmọ ogun Nàìjíríà tí kò lè tẹ̀síwájú sí àwọn agbègbè tí Biafra ṣì ń ṣàkóso nítorí ìjàkadì líle àti àwọn ìjákulẹ̀ ńlá ní Abagana, Arochukwu, Oguta, Umuahia (Operation OAU), Onne, Ikot Ekpene, àti bẹ́ẹ̀ bẹ́ẹ̀ lọ.[225] Ṣùgbọ́n ìgbìyànjú ìkọlù mìíràn láti ọwọ́ Nàìjíríà láti oṣù Kẹrin sí oṣù Kẹfà ọdún 1968 bẹ̀rẹ̀ sí ní pa ẹnu ogun náà dé yípo àwọn Biafra pẹ̀lú títẹ̀síwájú síwájú sí i ní àwọn ibùdó àríwá méjèèjì àti ìgbà ti Port Harcourt ní ọjọ́ Kọkàndínlógún oṣù Kárùn-ún ọdún 1968. Ìdènà àwọn Biafra tí wọ́n dóti yorí sí àjálù ènìyàn nígbà tí ó hàn gbangba pé ebi àti ìyàn gbòòrò láàárín àwọn aráàlú ní àwọn agbègbè Igbo tí wọ́n ti yà sọ́tọ̀.[226]
Ìjọba Biafra ròyìn pé Nàìjíríà ń lo ebi àti ìpakúpa ẹ̀yà láti ṣẹ́gun ogun náà, wọ́n sì wá ìrànlọ́wọ́ láti òkèèrè. Àwọn ẹgbẹ́ aládàáni ní Amẹ́ríkà, lábẹ́ ìdarí Sẹ́nátọ̀ Ted Kennedy, dáhùn. Kò sí ẹni tí a dẹ́bi fún àwọn ìpakúpa wọ̀nyí. Ní oṣù Kẹsàn-án ọdún 1968, ọmọ ogun Àpapọ̀ ṣe ètò ohun tí Gowon ṣàpèjúwe gẹ́gẹ́ bí "ìkọlù ìgbẹ̀yìn." Ní ìbẹ̀rẹ̀, àwọn ọmọ ogun Biafra ti fọ̀ ìkọlù ìgbẹ̀yìn yìí ní òpin ọdún lẹ́yìn tí a ti lé ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọmọ ogun Nàìjíríà kúrò níbi tí àwọn Biafra ti dènà wọ́n. Ní àwọn ìpele ìgbẹ̀yìn, ìkọlù Ìjọba Ológun Àpapọ̀ ti Gúúsù ṣàṣeyọrí láti wọlé. Ṣùgbọ́n, ní ọdún 1969, àwọn Biafra ṣe ọ̀pọ̀lọpọ̀ ìkọlù lòdì sí àwọn Nàìjíríà nínú ìgbìyànjú wọn láti má jẹ́ kí àwọn Nàìjíríà ní àlàáfíà, tí ó bẹ̀rẹ̀ ní oṣù Kẹta nígbà tí Ẹ̀ka Kẹrìnlá ti ọmọ ogun Biafra tún gba Owerri wọ́n sì tẹ̀síwájú sí Port Harcourt, ṣùgbọ́n wọ́n dádúró ní àríwá ìlú náà. Ní oṣù Kárùn-ún ọdún 1969, àwọn ajagun Biafra tún gba àwọn kànga epo rọ̀bì ní Kwale. Ní oṣù Keje ọdún 1969, àwọn ọmọ ogun Biafra ṣe ìkọlù ńlá lórí ilẹ̀, tí àwọn awakọ̀ òjìyà àjèjì ń tì lẹ́yìn tí wọ́n tẹ̀síwájú láti fi oúnjẹ, àwọn ohun èlò ìṣègùn, àti ohun ìjà ránṣẹ́. Èyí tí ó ṣe pàtàkì jù lọ nínú àwọn òjìyà ni Count Carl Gustav von Rosen ti Sweden, ẹni tí ó dárí àwọn ìkọlù afẹ́fẹ́ pẹ̀lú ọkọ̀ òfurufú Malmö MFI-9 MiniCOIN mẹ́wàá tí ó ní ẹ̀rọ àìgbọ́dọ̀gbọ́n, tí ó ní àwọn ohun ìjà rọ́kẹ́ẹ̀tì àti ìbọn. Ọmọ ogun Afẹ́fẹ́ Biafra rẹ̀ ní àwọn ará Sweden mẹ́ta: von Rosen, Gunnar Haglund, àti Martin Lang. Àwọn awakọ̀ òfurufú méjì mìíràn jẹ́ ará Biafra: Willy Murray-Bruce àti Augustus Opke.
Láti ọjọ́ Kejìlélógún oṣù Kárùn-ún sí ọjọ́ Kẹjọ oṣù Keje, ọdún 1969, àwọn ọmọ ogun kékeré von Rosen kọlu àwọn papa ọkọ̀ òfurufú ológun Nàìjíríà ní Port Harcourt, Enugu, Benin City àti Ughelli, wọ́n sì pa tàbí bà ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọkọ̀ òfurufú Nigerian Air Force jẹ́ tí wọ́n fi ń kọlu àwọn ọkọ̀ òfurufú ìrànlọ́wọ́, pẹ̀lú díẹ̀ nínú MiG-17 àti mẹ́ta nínú àwọn Il-28 bombu Nàìjíríà mẹ́fà tí wọ́n fi ń fi bọ́ǹbù ja àwọn abúlé àti oko Biafra lójoojúmọ́. Bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé àwọn ìkọlù Biafra ti ọdún 1969 jẹ́ àṣeyọrí nípa ti ìtòlẹ́sẹẹsẹ ogun, àwọn Nàìjíríà tètè gbádùn ara wọn padà. Àwọn ìkọlù afẹ́fẹ́ Biafra ti díwọ́ àwọn iṣẹ́ ìjàkadì ti Ọmọ ogun Afẹ́fẹ́ Nàìjíríà, ṣùgbọ́n fún oṣù díẹ̀ péré.
Gẹ́gẹ́ bí ìdáhùn sí bí ìjọba Nàìjíríà ṣe ń lo àwọn àjèjì láti darí àwọn ìgbésẹ̀ ogun kan, ìjọba Biafra náà bẹ̀rẹ̀ sí ní gbàwọn òjìyà àjèjì sí iṣẹ́ láti mú ogun náà gùn.[227] Rolf Steiner, tí wọ́n bí sí Germany, tí ó jẹ́ igbákejì kọ́ńpólọ́fú akọ́ṣẹ́mọṣẹ́ pẹ̀lú Àwọn Ajagun Kẹrin, àti Májò Taffy Williams, ará Welsh kan, nìkan ni yóò dúró fún gbogbo ìgbà ogun náà.[228] Nàìjíríà fi àwọn ọkọ̀ òfurufú àjèjì sí iṣẹ́, ní ìrísí MiG-17 ti Soviet àti àwọn bọ́ńbù Il-28.[229]
Humanitarian crisis
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Ìpakúpa Oṣù Kẹsàn-án àti ìgboyẹ̀yẹ̀ àwọn Igbo lẹ́yìn náà kúrò ní Àríwá Nàìjíríà ni ó di ìpìlẹ̀ fún ẹ̀bẹ̀ àkọ́kọ́ nípa ẹ̀tọ́ ọmọ ènìyàn sí UN láti fòpin sí ìpakúpa ẹ̀yà, ó sì pese ìsopọ̀ ìtàn sí àwọn ẹ̀sùn Biafra ti ìpakúpa ẹ̀yà nígbà Ogun Abẹ́lé Nàìjíríà. Ìmọ̀ nípa ìdààmú tí ń rà kẹ́ṣẹ́ wá sí gbangba ní ọdún 1968. Ìwífún tan káàkiri, pàápàá nípasẹ̀ àwọn ìgbìmọ̀ ìsìn, tí ó bẹ̀rẹ̀ pẹ̀lú àwọn ìkìlọ̀ láti ọ̀dọ̀ àwọn ajíhìnrere. Kò sá àsálà fún àwọn àjọ Kristẹni káríayé pé àwọn Biafra jẹ́ Kristẹni, àwọn ará Àríwá Nàìjíríà tí ó sì ń ṣakóso ìjọba àpapọ̀ jẹ́ Musulumi.[230] Lára àwọn ìgbìyànjú Kristẹni wọ̀nyí ni àjọ Joint Church Aid àti Caritas, èyí tí ó kẹ́yìn ti sopọ̀ mọ́ àwọn ẹgbẹ́ ìrànlọ́wọ́ Katoliki àgbáyé oríṣiríṣi.[231] Ebi náà jẹ́ àbájáde ìdènà tí ìjọba Nàìjíríà fi lé Agbègbè Ìlà-Oòrùn lórí ní àwọn oṣù tó ṣáájú ìyapa.[232] Frederick Forsyth, oníròyìn ní Nàìjíríà nígbà náà, tí ó sì di òǹkọ̀wé gbajúmọ̀ lẹ́yìn náà, ṣàkíyèsí pé ìṣòro pàtàkì ni kwashiorkor, àìtó èròjà amúniṣọnà (protein). Ṣáájú ogun abẹ́lé, orísun pàtàkì èròjà amúniṣọnà nínú oúnjẹ ni ẹja gbígbẹ tí a kó wọlé láti Norway, èyí tí a fi àwọn ẹlẹ́dẹ̀ abúlé, adìyẹ àti ẹyin kún. Ìdènà náà dènà gbígbé ohun èlò wọlé, àwọn ohun èlò amúniṣọnà abúlé sì tètè tán: "Oúnjẹ orílẹ̀-èdè náà ti di nǹkan bí ìdá 100 nínú ọgọ́rùn-ún àìwúhú báyìí."[233]
Ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn àjọ alájọṣe ni wọ́n ṣètò ìrànlọ́wọ́ afẹ́fẹ́ Biafra, èyí tí ó pèsè àwọn ọkọ̀ òfurufú ìrànlọ́wọ́ tí ó fọ́ ìdènà wọ Biafra. Àwọn ọkọ̀ òfurufú wọ̀nyí ń kó oúnjẹ, oogun, àti nígbà mìíràn (gẹ́gẹ́ bí àwọn ẹ̀sùn kan) àwọn ohun ìjà. Ohun tí ó wọ́pọ̀ jù lọ ni ẹ̀sùn pé àwọn ọkọ̀ òfurufú tí ó ń kó ohun ìjà yóò máa tẹ̀lé àwọn ọkọ̀ òfurufú ìrànlọ́wọ́ ní pẹ́kípẹ́kí, tí yóò sì mú kí ó ṣòro láti mọ ìyàtọ̀ láàárín àwọn ọkọ̀ òfurufú ìrànlọ́wọ́ àti àwọn ọkọ̀ òfurufú tí ó ń pèsè ohun èlò ogun.[234]
American Committee to Keep Biafra Alive yàtọ̀ sí àwọn àjọ mìíràn nípa fífi àtùpà gbé ètò kan kalẹ̀ láìpẹ́ láti fi ipá mú ìjọba Amẹ́ríkà láti kópa sí i nínú jíjẹ́ kí ìrànlọ́wọ́ rọrùn. Àwọn olùyọ̀ǹda-ara tẹ́lẹ̀ rí láti ọwọ́ Peace Corps tí wọ́n ṣẹ̀ṣẹ̀ padà láti Nàìjíríà àti àwọn akẹ́kọ̀ọ́ kọléèjì ni wọ́n dá American Committee sílẹ̀ ní oṣù Keje ọdún 1968. Àwọn olùyọ̀ǹda-ara Peace Corps tí wọ́n wà ní Agbègbè Ìlà-Oòrùn ni wọ́n ní àjọṣepọ̀ tó lágbára, wọ́n sì fi ara wọn hàn gẹ́gẹ́ bí Igbo, èyí tí ó mú kí wọ́n fẹ́ ran Agbègbè Ìlà-Oòrùn lọ́wọ́.[235]
Ọ̀kan nínú àwọn ènìyàn tí ó ń ran Count Carl Gustav von Rosen lọ́wọ́ ni Lynn Garrison, awakọ̀ òfurufú tẹ́lẹ̀ rí láti ọwọ́ RCAF (Ẹgbẹ́ Afẹ́fẹ́ Ọba Kánádà). Ó fi ọ̀nà Kánádà kan hàn Count náà nípa bí a ṣe lè fi àwọn apo oúnjẹ ránṣẹ́ sí àwọn agbègbè jíjìnnà ní Kánádà láìpàdánù ohun tó wà nínú wọn. Ó fi hàn bí a ṣe lè fi ìgò oúnjẹ kan sí inú ìgò tó tóbi sí i ṣáájú kí a tó sọ ọ́ sílẹ̀. Nígbà tí ìdìpọ̀ náà bá bá ilẹ̀, ìgò inú yóò ya, nígbà tí ìgò òde yóò pa ohun tó wà nínú rẹ̀ mọ́. Pẹ̀lú ọ̀nà yìí, ọ̀pọ̀lọpọ̀ tọ́ọ̀nù oúnjẹ ni a fi ránṣẹ́ sí ọ̀pọ̀lọpọ̀ Biafra tí ì bá ti kú nítorí ebi.[236]
Bernard Kouchner jẹ́ ọ̀kan nínú ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn dókítà Faranse tí wọ́n yọ̀ǹda ara wọn pẹ̀lú French Red Cross láti ṣiṣẹ́ ní ilé ìwòsàn àti àwọn ibùdó ìpèsè oúnjẹ ní Biafra tí wọ́n dóti. Red Cross nílò kí àwọn olùyọ̀ǹda-ara fọwọ́ sí àdéhùn kan, èyí tí àwọn kan (bíi Kouchner àti àwọn olùtìlẹ́yìn rẹ̀) kà sí pé ó jọ àṣẹ ìdákẹ́jẹ́ẹ́, tí a ṣe láti mú ìdánìwọn àjọ náà dúró, láìka ohun tó lè ṣẹlẹ̀ sí. Kouchner àti àwọn dókítà Faranse mìíràn fọwọ́ sí àdéhùn yìí.[237]
Lẹ́yìn tí wọ́n wọ orílẹ̀-èdè náà, àwọn olùyọ̀ǹda-ara, pẹ̀lú àwọn òṣìṣẹ́ ìlera Biafra àti àwọn ilé-ìwòsàn, dojú kọ àwọn ìkọlù láti ọwọ́ ọmọ ogun Nàìjíríà, wọ́n sì rí bí àwọn aráàlú ṣe ń pa àwọn ènìyàn àti bí ebi ṣe ń pa wọ́n látàrí àwọn ọmọ ogun tó ń dènà. Kouchner náà jẹ́rìí sí àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ wọ̀nyí, pàápàá nípa ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ọmọdé tí ebi ń pa, nígbà tí ó sì padà sí Faranse, ó fi gbangba kọjú sí ìjọba Nàìjíríà àti Red Cross fún ìwà wọn tí ó dà bí èyí tí wọ́n jọ nímọ̀ sí. Pẹ̀lú ìrànlọ́wọ́ àwọn dókítà Faranse mìíràn, Kouchner mú Biafra wá sí àfiyèsí àwọn agbéròyìn, ó sì pè fún ìdáhùn àgbáyé sí ipò náà. Àwọn dókítà wọ̀nyí, lábẹ́ ìdarí Kouchner, parí èrò sí pé àjọ ìrànlọ́wọ́ tuntun kan nílò tí yóò fojú pa àwọn ààlà ìṣèlú/ìsìn rẹ́, tí yóò sì fi ìlera àwọn olùfaragbá sí ipò àkọ́kọ́. Wọ́n dá Comité de Lutte contre le Génocide au Biafra sílẹ̀, èyí tí ó di Médecins Sans Frontières (Doctors Without Borders) ní ọdún 1971.[238][239]
Ìdààmú náà mú kí ìgbérùsí ńlá wá nínú ìgbajúmọ̀ àti ìnáwó àwọn Àjọ Àwọn Aládàáni (NGOs).[240][241]
Ipa Kókó ti Agbéròyìn àti Èrò Gbọ̀ngàn lórí Ogun Abẹ́lé Nàìjíríà
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Ijade gbangba ati ibatan gbogbo gbangba kó ipa pataki ninu Ogun Abẹ́lé Nàìjíríà nitori agbara wọn lati ni ipa lori iwa ija ni ile ati lori bi awọn orilẹ-ede ṣe n kopa. Awọn ẹgbẹ́ mejeeji gbẹkẹle atilẹyin lati ita pupọ. Biafra gba ile-iṣẹ agbega orukọ to wa ni New York, Ruder and Finn, lati rọ awọn ara ilu Amẹrika lati ṣe atilẹyin wọn. Sibẹsibẹ, kò fi bẹ́ẹ̀ pẹ́ titi Biafra fi gba ile-iṣẹ agbega orukọ Markpress ni Geneva ni Oṣu Kini ọdun 1968, ki a to bẹrẹ si ni ri atilẹyin pataki lati awọn orilẹ-ede.[242] William Bernhardt, adari Markpress, ti o jẹ amoye lori ibatan gbogbo gbangba lati Amẹrika, ni wọn san 12,000 Swiss francs fun oṣu kan fun iṣẹ rẹ, o si reti lati ni ipin ninu owo epo Biafra lẹhin ogun naa.[243] Iṣe Markpress lati fi ogun naa han bi ijakadi fun ominira nipasẹ awọn Igbo Katoliki lodi si ijọba ti awọn Musulumi n dari ni ariwa, mu atilẹyin awọn Katoliki lati gbogbo agbaye wa, paapaa ni Amẹrika.[244] Yato si lati fi ogun naa han bi rogbodiyan laarin awọn Kristiani ati Musulumi, Markpress fi ẹsun kan ijọba Federal pe wọn n ṣe ipaeyarun si awọn Igbo, ipolongo ti o munadoko pupọ nitori awọn aworan awọn Igbo ti ebi n pa gba iyọnu agbaye.[245]
Nígbà ooru ọdún 1968, àwọn ìpolongo agbéròyìn tí ó dá lórí ìṣòro àwọn ará Biafra gbòòrò sí i káàkiri àgbáyé. Àwọn olórí Biafra àti lẹ́yìn náà káàkiri gbogbo àgbáyé, fi àwọn ìpakúpa àti ìyàn náà sínú ẹgbẹ́ ìpakúpa ẹ̀yà, wọ́n sì fi wé Ìpakúpa Juu (Holocaust). Àbá kan nípa ìbáṣepọ̀ àwọn Igbo pẹ̀lú Juu ni a lò láti fi mú ìfiwéra náà lágbára sí i pẹ̀lú àwọn Juu ní Germany. Nínú àwọn ìwé ìròyìn àgbáyé, wọ́n fi àwọn àgọ́ àwọn ìpátì Igbo wé àwọn àgọ́ ìparun Nazi.[246]
Awọn ipe iranlọwọ omoniyan yatọ si ara wọn lati ibi de ibi. Ni Ìjọba Kìíní (United Kingdom), iranlọwọ omoniyan lo awọn ọna ti o faramọ ti ojuse ijọba amunisin; ni Ireland, awọn ipolowo nifẹ si isọkan lori Igbagbọ Katoliki ati awọn iriri ogun abẹ́lé ti wọn pin.[247] Gbogbo awọn ipe wọnyi lo awọn iye aṣa atijọ lati ṣe atilẹyin fun awoṣe titun ti awọn NGOs kariaye.[248] Ni Ireland, ero gbogbo gbangba fi ara wọn pọ̀ pẹlu Biafra nitori pe ọpọlọpọ awọn alufa Katoliki ti o n ṣiṣẹ ni Biafra jẹ ara Ireland ti wọn si ni iyọnu fun awọn Biafra, ti wọn ri bi awọn Katoliki ti o n ja fun ominira. Akọwe iroyin ara Ireland, John Hogan, ti o bo ogun naa sọ pe: "Irokeke ebi, pẹlu ijakadi ominira, ni ipa oṣelu ati ti ẹdun ti ko le ṣe alainidena lori ero gbogbo gbangba ara Ireland, ti o di atilẹyin pupọ fun awọn ọkọ ofurufu ti o n gbe ounjẹ ati awọn ohun elo iwosan lọ si republic kekere naa, nipasẹ erekusu Portuguese ti o wa ni ita okun, São Tomé."[249] Lilo ebi gẹgẹbi ọna ti ijọba Federal fi mọ̀ọ́mọ̀ fẹ́ mu Biafra wa si isalẹ fa ifiwe pẹlu Iyan Nla ti Ireland ti awọn ọdun 1840, nigba ti ọpọlọpọ awọn ara Ireland ri ifiwe pẹlu ijakadi awọn Igbo fun ominira pẹlu ijakadi ominira tiwọn. Akọwe iroyin ara British ti o tì Biafra lẹ́yìn, Frederick Forsyth, bẹrẹ si ni bo ogun naa ni igba ooru ọdun 1967 fun BBC, ṣugbọn o binu si iduro ti ijọba British ti o tì Nigeria lẹ́yìn, o si fi ipo rẹ silẹ gẹgẹbi atako ni Oṣu Kẹsàn-án ọdun 1967. O pada gẹgẹbi akọwe iroyin aladani ni ọdun 1968, Forysth ṣiṣẹ pẹkipẹki pẹlu Irish Holy Ghost Fathers lati gba alaye nipa iyan naa, ati awọn iroyin rẹ lati Biafra ni ipa nla lori ero gbogbo gbangba British.[250]
Ní Israel, wọn fi ìpakúpa Juu (Holocaust) wé ipò tí wọ́n wà ní Biafra, bákan náà ni wọ́n gbé èrò náà ga pé ìhalẹ̀ mọ́ni wà láti ọ̀dọ̀ àwọn aládùúgbò Musulumi tó jẹ́ ọ̀tá. Èrò yìí ni wọ́n lò láti fi túbọ̀ fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀ pé ìjà Biafra kò yàtọ̀ sí ìjà àwọn Juu, tí wọ́n dojú kọ inúnibíni àti ìpakúpa látàrí ẹ̀sìn.[251]
Ogun Biafra jẹ́ kí àwọn ará ìwọ̀-oòrùn rí ìṣòro àwọn ọmọdé Áfíríkà tí ebi ń pa. Ìyàn Biafra jẹ́ ọ̀kan nínú àwọn àjálù Áfíríkà àkọ́kọ́ tí ó gba àfiyèsí gbòòrò láti ọ̀dọ̀ agbéròyìn, èyí tí ìgbèrú àwọn ẹ̀rọ tẹlifíṣọ̀n mú kí ó ṣeéṣe.[252] Àjálù tí tẹlifíṣọ̀n fi hàn àti ìgbèrú àwọn Àjọ Aládàáni (NGOs) tún ara wọn lágbára sí i; àwọn NGO ní àwọn ìgbìmọ̀ ìbáraẹnisọ̀rọ̀ tiwọn, wọ́n sì kó ipa pàtàkì nínú bí ìròyìn ṣe rí.[253]
Àwọn ìlúmọ̀ọ́kà Biafra kẹ́kọ̀ọ́ nípa àwọn ọ̀nà ìpolongo ìwọ̀-oòrùn, wọ́n sì fi pẹ̀lẹ́-pẹ̀lẹ́ gbé àwọn ìfìsọ̀rọ̀-ọ̀rọ̀ gbọ̀ngàn jáde lọ́nà tí wọ́n gbà mọ̀ọ́mọ̀. Àwọn agbétèwé Biafra ní iṣẹ́ méjì: láti rawọ́ ẹ̀bẹ̀ sí èrò gbọ̀ngàn àgbáyé, àti láti ṣètọ́jú ìwà rere àti ẹ̀mí ìfẹ́ orílẹ̀-èdè nílé. Àwọn àwòrán olóṣèlú jẹ́ ọ̀nà tí wọ́n fẹ́ràn jù lọ fún títẹ ìtumọ̀ ogun náà tí ó rọrùn jáde. Biafra tún lo ìdánilẹ́kọ̀ọ́ ìbéèrè láti fi àwọn ìhìn ìwà ìkà tí Nàìjíríà ní láti inú rẹ̀ sílẹ̀. Òǹkọ̀wé ìtàn àròsọ, Chinua Achebe, di ajàfitafita ìpolongo Biafra, ó sì jẹ́ ọ̀kan nínú àwọn agbẹnusọ pàtàkì rẹ̀ lágbàáyé.[254]
Ní ọjọ́ Kọkàndínlọ́gbọ̀n oṣù Kárùn-ún ọdún 1969, Bruce Mayrock, akẹ́kọ̀ọ́ kan ní Columbia University, fi iná sun ara rẹ̀ ní gbọ̀ngàn Ile-iṣẹ Agba ti Ajo Agbaye (United Nations Headquarters) ní New York, láti fi tako ohun tí ó kà sí ìpakúpa ẹ̀yà lòdì sí àwọn ará Biafra.[255][256][257][258] Ó kú nítorí àwọn ìfarapa rẹ̀ ní ọjọ́ kejì. Ní ọjọ́ Kẹẹ̀ẹdọ́gbọ̀n oṣù Kọkànlá ọdún 1969, akọrin John Lennon da àmì ẹ̀yẹ MBE tí Ayaba Elizabeth Kejì fún un ní ọdún 1964 padà láti fi tako atilẹ́yìn Ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì fún Nàìjíríà. Nínú lẹ́tà rẹ̀ sí Ayaba nígbà tí ó da MBE padà, Lennon kọ̀wé pé: "Kabiyesi mi, mo n da eleyi pada lati fi tako ikopa Britain ninu oro Nigeria-Biafra, lodi si atileyin wa fun America ni Vietnam, ati lodi si Cold Turkey ti o n yọ si isalẹ awọn shart. Pelu ifẹ. John Lennon."[259]
Ìṣẹ̀lẹ̀ Ibùdó Epo Kwale
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Ní Oṣù Kárùn-ún ọdún 1969, àwọn ajagun Biafra kan kọlu ibùdó epo kan ní Kwale. Nínú ìkọlù yìí, wọ́n pa àwọn òṣìṣẹ́ Saipem àti àwọn onímọ̀ ẹ̀rọ Agip mọ́kànlá. Wọ́n tún kó àwọn ará Europe mẹ́ta tí kò farapa lẹ́rú. Lẹ́yìn náà, ní ibùdó ìdàgbàsókè Okpai tó wà nítòsí, àwọn ajagun Biafra yí àwọn òṣìṣẹ́ àjèjì mọ́kàndínlógún mìíràn ká, wọ́n sì kó wọn lẹ́rú. Àwọn tí wọ́n kó lẹ́rú pẹ̀lú ará Ítálì mẹ́rìnlá, ará Ìwọ̀-Oòrùn Jámánì mẹ́ta, àti ará Lébánọ́nù kan. Wọ́n sọ pé àwọn àjèjì wọ̀nyí ni wọ́n rí tí wọ́n ń bá àwọn Nàìjíríà jagun lòdì sí àwọn ọmọ ogun Biafra, àti pé wọ́n ran àwọn Nàìjíríà lọ́wọ́ láti kọ́ àwọn òpópónà láti fi ṣèrànwọ́ nínú àwọn iṣẹ́ wọn lòdì sí Biafra. Ìgbẹ́jọ́ ni ilé-ẹjọ́ Biafra ṣe wọ́n, wọ́n sì dá wọn lẹ́bi ikú.[260]
Ìṣẹ̀lẹ̀ yìí fa ìbínú àgbáyé kan. Nínú oṣù tí ó tẹ̀lé e, Pope Paul VI, àwọn ìjọba Ítálì, Ìjọba Kìíní (United Kingdom) àti Amẹ́ríkà (United States of America) fi ìfúnpá pọ̀ pẹ̀lú Biafra. Ní ọjọ́ Kẹrin oṣù Kẹfà ọdún 1969, lẹ́yìn tí ó gba lẹ́tà tààràrà láti ọwọ́ Pope, Ojukwu dáríji àwọn àjèjì náà. Wọ́n dá wọn sílẹ̀ fún àwọn aṣojú pàtàkì tí àwọn ìjọba Ivory Coast àti Gabon rán, wọ́n sì fi Biafra sílẹ̀.[261][262]
Iparí Ogun Abẹ́lé Nàìjíríà
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Pẹ̀lú àfikún atilẹ́yìn láti ọwọ́ Ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì, àwọn ọmọ ogun àpapọ̀ Nàìjíríà tún ṣe ìkọlù ìgbẹ̀yìn wọn lòdì sí àwọn Biafra ní ọjọ́ Kẹtàlélógún oṣù Kejìlá ọdún 1969, pẹ̀lú ìgbìyànjú ńlá láti ọwọ́ Ẹ̀ka Kẹta ti Àwọn Ajagun Omi (3rd Marine Commando Division). Ẹ̀ka yìí wà lábẹ́ ìdarí Kòlónẹ́lì Olúṣẹ́gun Ọbásanjọ́ (ẹni tí ó di ààrẹ lẹ́ẹ̀mejì lẹ́yìn náà), tí ó ṣàṣeyọrí nínú pípín agbègbè Biafra sí méjì ní òpin ọdún náà. Ìkọlù ìgbẹ̀yìn ti Nàìjíríà, tí a pè ní "Operation Tail-Wind", bẹ̀rẹ̀ ní ọjọ́ keje oṣù Kínní ọdún 1970, pẹ̀lú Ẹ̀ka Kẹta ti Àwọn Ajagun Omi tí ó ń kọlu, tí Ẹ̀ka Kìíní ti Ọmọ ogun aláṣẹ sí àríwá àti Ẹ̀ka Kejì ti Ọmọ ogun aláṣẹ sí gúúsù sì tì wọ́n lẹ́yìn. Àwọn ìlú Biafra bíi Owerri wó ní ọjọ́ kẹsàn-án oṣù Kínní, Uli sì wó ní ọjọ́ kọkànlá oṣù Kínní. Ní ọjọ́ díẹ̀ ṣáájú ìgbà náà, Ojukwu sá àsálà lọ sí ìkọ́kùn nípa ọkọ̀ òfurufú lọ sí Ivory Coast, ó fi igbákejì rẹ̀, Philip Effiong, sílẹ̀ láti tọ́jú àwọn àlàyé nípa fífi ara ẹni sílẹ̀ fún Gẹ́nẹ́rà Yakubu Gowon ti Ọmọ ogun Àpapọ̀ ní ọjọ́ Kẹtàlá oṣù Kínní ọdún 1970. Ìwé fífi ara ẹni sílẹ̀ ni a fọwọ́ sí ní ọjọ́ Kẹrìnlá oṣù Kínní ọdún 1970 ní Lagos, báyìí ni ogun abẹ́lé náà fi dópin, àti ìyapa náà sì dópin. Ìjàkadì dópin ní ọjọ́ díẹ̀ lẹ́yìn náà, pẹ̀lú àwọn ọmọ ogun Nàìjíríà tí wọ́n ń tẹ̀síwájú sí àwọn agbègbè tí Biafra ṣì wà lábẹ́ ìdarí rẹ̀, èyí tí kò rí ìjàkadì díẹ̀.[263]
Lẹ́yìn ogun náà, Gowon sọ pé: "Orí ìtàn ìwà ipá tí ó banújẹ́ ti parí báyìí. A wà ní àárín ọ̀kọ̀ àlàáfíà orílẹ̀-èdè. Lẹ́ẹ̀kan sí i, a ní ànfàní láti kọ́ orílẹ̀-èdè tuntun kan. Àwọn ará ìlú mi ọ̀wọ́n, a gbọ́dọ̀ san ọlá fún àwọn tí ó ti ṣubú, fún àwọn akọni tí wọ́n ti fi ẹbọ ìgbẹ̀yìn lélẹ̀ kí a lè kọ́ orílẹ̀-èdè kan tí ó tóbi nípa ìdájọ́ òtítọ́, òwò tí ó dára, àti ilé-iṣẹ́."[264]
Legacy
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Àwọn Ìwà Ìkà sí Àwọn Igbo
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Ogun abẹ́lé Nàìjíríà fa ìpàdánù ńlá fún àwọn Igbo nípa ẹ̀mí, owó àti ohun amáyéde. A ti fojú bù ú pé ó lé ní mílíọ̀nù kan ènìyàn ló lè ti kú nítorí ìjàkadì náà, púpọ̀ nínú wọn nítorí ebi àti àìsàn tí àwọn ọmọ ogun Nàìjíríà fa.[265][266] Ó ju ìdajì mílíọ̀nù ènìyàn lọ ló kú nítorí ìyàn tí wọ́n mọ̀ọ́mọ̀ fi òfin de gbogbo ogun náà. Àìsí oògùn náà tún jẹ́ ìdí mìíràn. Ẹgbẹẹgbẹ̀rún ènìyàn ló ń kú nítorí ebi lójoojúmọ́ bí ogun náà ti ń tẹ̀síwájú.[267] Ìgbìmọ̀ Àgbáyé ti Red Cross ní Oṣù Kẹsàn-án ọdún 1968 fojú bù ú pé 8,000 sí 10,000 ènìyàn ló ń kú nítorí ebi lójoojúmọ́.[268] Olórí àwọn aṣojú ìjọba Nàìjíríà ní àpéjọ àlàáfíà kan sọ ní ọdún 1968 pé "ebi jẹ́ ohun ìjà ogun tí ó tọ́, a sì ní gbogbo èrò láti lò ó lòdì sí àwọn ọlọ̀tẹ̀." Ìdúró yìí ni a sábà máa ń kà sí pé ó fi ìlànà ìjọba Nàìjíríà hàn.[269] A fi ẹ̀sùn kan ọmọ ogun àpapọ̀ Nàìjíríà pé wọ́n tún ṣe àwọn ìwà ìkà mìíràn bíi fífí bọ́ǹbù ja àwọn aráàlú lọ́fínfín, ìpakúpa pẹ̀lú ìbọn àyànfún, àti ìfipá-bá-obìnrin-lòpọ̀.[270]
Igbo nationalism
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Ìtẹ̀síwájú Ìgbà Àkọ́kọ́ ti Ìfẹ́ Orílẹ̀-èdè Igbo Lẹ́yìn Ogun Abẹ́lé[271]
Ethnic minorities in Biafra
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]Àwọn kéréje-kéréje ẹ̀yà (bíi Ibibio, Ijaw, Ogoni àti àwọn mìíràn) jẹ́ nǹkan bí ìdá ogójì nínú ọgọ́rùn-ún (40%) gbogbo àwọn ará Biafra ní ọdún 1966.[272] Ìwà àwọn kéréje-kéréje ẹ̀yà wọ̀nyí sí ogun náà kọ́kọ́ pínyà ní ìbẹ̀rẹ̀ ogun náà. Wọ́n ti jẹ ààbò irú kan náà bí àwọn Igbo ní Àríwá, wọ́n sì ní ẹ̀rù àti ìbẹ̀rù kan náà bí àwọn Igbo.[273] Ṣùgbọ́n, àwọn ìṣe àwọn aláṣẹ Biafra tí ó fi hàn pé wọ́n fẹ́ràn àwọn Igbo tó pọ̀ jù lọ yí èrò wọn padà sí òdì. Ìfura ńlá ni wọ́n fi kàn àwọn kéréje-kéréje ẹ̀yà àti àwọn alátakò Biafra.[274] [275]Wọ́n ṣe àwọn ìwádìí tí a pè ní "combing exercises" láti wá àwọn ajẹ́bánkẹ́, tàbí "sabo," bí wọ́n ṣe sábà máa ń pè wọ́n, nínú àwọn àgbègbè wọ̀nyí. Orúkọ "sabo" yìí ni a bẹ̀rù púpọ̀, nítorí pé ó sábà máa ń yọrí sí ikú láti ọwọ́ àwọn ọmọ ogun Biafra tàbí àwọn ògbójú.[276] Àwọn ẹ̀sùn wọ̀nyí mú kí gbogbo àwùjọ dojú kọ ìwà ipá bíi pípa ènìyàn, ìfipá-bá-obìnrin-lòpọ̀, gbígbé ènìyàn lọ láìní àṣẹ, àti fífi wọn sínú àwọn àgọ́ láti ọwọ́ àwọn ọmọ ogun Biafra.[277] Biafran Organization of Freedom Fighter (BOFF) jẹ́ àjọ ológun kan tí àwọn ẹgbẹ́ ààbò aráàlú dá sílẹ̀ pẹ̀lú ìtọ́nisọ́nà láti tẹ ọ̀tá lórí ba, wọ́n sì kópa nínú àwọn ìwádìí "combing" nínú àwọn àgbègbè kéréje-kéréje ẹ̀yà.[278][279]
Àwọn itọ́kasí
[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]- ↑ "Nigeria’s Northern Elders Forum: Keeping the Igbo is Not Worth a Civil War". Council on Foreign Relations (in Èdè Gẹ̀ẹ́sì).
- ↑ "The Literary Magazine - the Biafra War and the Age of Pestilence by Herbert Ekwe Ekwe". Archived from the original on 2018-08-20. Retrieved 2011-01-04.
- ↑ Shadows: Airlift and Airwar in Biafra and Nigeria 1967–1970, by Michael I. Draper (ISBN 1-902109-63-5)
- ↑ Baxter 2015.
- ↑ United States Department of State: The Office of Electronic Information, Bureau of Public Affairs (25 October 2005). "Nigerian Civil War". 2001-2009.state.gov.
- ↑ "Israel, Nigeria and the Biafra Civil War, 1967–1970".
- ↑ Nigeria Since Independence: The First Twenty-five Years : International Relations, 1980. Page 204
- ↑ Sadleman, Stephen (2000). The Ties That Divide. p. 86. ISBN 9780231122290. https://books.google.com/books?id=_8UzCgAAQBAJ&q=ethiopia+support&pg=PA87. Retrieved 8 June 2018.
- ↑ Stearns, Jason K. Dancing in the Glory of Monsters: The Collapse of the Congo and the Great War of Africa (2011), p. 115.
- ↑ Wrong, Michela. In the Footsteps of Mr. Kurtz: Living on the Brink of Disaster in Mobutu's Congo (2000), p. 266.
- ↑ Biafra Revisited, 2006. p. 5.
- ↑ Spencer C. Tucker, The Roots and Consequences of Civil Wars and Revolutions: Conflicts that Changed World History, (ISBN 9781440842948)
- ↑ 13.0 13.1 13.2 13.3 13.4 "The Biafran War, Nigerian History, Nigerian Civil War". Archived from the original on 12 March 2008.
- ↑ Diamond, Stanley (2007). "Who Killed Biafra?". Dialectical Anthropology 31 (1/3): 339–362. doi:10.1007/s10624-007-9014-9. JSTOR 29790795.
- ↑ "Biafran Airlift: Israel's Secret Mission to Save Lives". Eitan Press. United With Israel. www.unitedwithisrael.org. 13 October 2013. Accessed 13 January 2017.
- ↑ Genocide and the Europeans, 2010, p. 71.
- ↑ 17.0 17.1 There's A Riot Going On: Revolutionaries, Rock Stars, and the Rise and Fall of '60s Counter-Culture, 2007. p. 213.Àdàkọ:Fcn
- ↑ The USSR in Third World Conflicts: Soviet Arms and Diplomacy in Local Wars 1945–1980, 1986, p. 91.Àdàkọ:Fcn
- ↑ 19.0 19.1 Hurst, Ryan (21 June 2009). "Republic of Biafra (1967–1970)".
- ↑ Fellows, Lawerence (14 January 1970). "Nigerian Rejects Help From Groups That Aided Biafra". The New York Times. New York City.
- ↑ Chukwuemeka, Kenneth (December 2014). "Counting the Cost: The Politics of Relief Operations in the Nigerian Civil War, A Critical Appraisal". African Study Monographs 35 (3&4): 138. https://repository.kulib.kyoto-u.ac.jp/dspace/bitstream/2433/193254/1/ASM_35_129.pdf.
- ↑ Griffin, French Military Policy in the Nigerian Civil War (2015), p. 122. "Starting in October 1967, there were also direct Czech arms flights, by a network of pilots led by Jack Malloch, a Rhodesian in contact with Houphouët-Boigny and Mauricheau-Beupré."
- ↑ Malcolm MacDonald: Bringing an End to Empire, 1995, p. 416.
- ↑ Ethnic Politics in Kenya and Nigeria, 2001, p. 54.Àdàkọ:Fcn
- ↑ Africa 1960–1970: Chronicle and Analysis, 2009, p. 423.Àdàkọ:Fcn
- ↑ Àṣìṣe ìtọ́kasí: Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs namedgriffin - ↑ 27.0 27.1 Nkwocha, 2010: 156
- ↑ 28.0 28.1 28.2 Karl DeRouen & U. K. Heo (2007). Civil wars of the world: Major conflicts since World War II. Tomo I. Santa Bárbara: ABC CLIO, p. 569. ISBN 978-1-85109-919-1.
- ↑ Alfred Obiora Uzokwe (2003). Surviving in Biafra: The Story of the Nigerian Civil War : Over Two Million Died. Lincoln: iUniverse, p. xvi. ISBN 978-0-595-26366-0.
- ↑ 30.0 30.1 Dr. Onyema Nkwocha (2010). The Republic of Biafra: Once Upon a Time in Nigeria: My Story of the Biafra-Nigerian Civil War – A Struggle for Survival (1967–1970). Bloomington: AuthorHouse, p. 25. ISBN 978-1-4520-6867-1.
- ↑ Biafran War. GlobalSecurity.org.
- ↑ 32.0 32.1 32.2 Phillips, Charles, & Alan Axelrod (2005). "Nigerian-Biafran War". Encyclopedia of Wars. Tomo II. New York: Facts On File, Inc., ISBN 978-0-8160-2853-5.
- ↑ West Africa. Londres: Afrimedia International, 1969, p. 1565. "Malnutrition affects adults less than children, half of whom have now died, reports Debrel, who also describes the reorganisation of the Biafran army after the 1968 defeats, making it a 'political' army of 110,000 men; its automatic weapons, ..."
- ↑ Stan Chu Ilo (2006). The Face of Africa: Looking Beyond the Shadows. Bloomington: AuthorHouse, p. 138. ISBN 978-1-4208-9705-0.
- ↑ Paul R. Bartrop (2012). A Biographical Encyclopedia of Contemporary Genocide. Santa Bárbara: ABC-CLIO, p. 107. ISBN 978-0-313-38679-4.
- ↑ Bridgette Kasuka (2012). Prominent African Leaders Since Independence. Bankole Kamara Taylor, p. 331. ISBN 978-1-4700-4358-2.
- ↑ Stevenson 2014, p. 314: "The mass killing during the Nigeria-Biafra War was the result of a 'deliberately imposed economic blockade on the inhabitants of Nigeria's southeastern region by the country's federal government' that led to an induced 'famine in which over two million people died of starvation and related diseases.'"
- ↑ Godfrey Mwakikagile (2001). Ethnic Politics in Kenya and Nigeria. Huntington: Nova Publishers, p. 176. ISBN 978-1-56072-967-9.
- ↑ DeRouen & Heo, 2007: 570
- ↑ Campbell, Colin (1987-03-29). "Starvation Was The Policy" (in en-US). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/1987/03/29/books/starvation-was-the-policy.html.
- ↑ "ICE Case Studies: The Biafran War". American University: ICE Case Studies. American University. 1997. Archived from the original on 14 February 2017. Retrieved 6 November 2016. Unknown parameter
|url-status=ignored (help) - ↑ Chinua, Achebe (2012). There was a country: a personal history of Biafra. pearson.
- ↑ "Foreign Relations of the United States, 1964–1968,". Office of the Historian, US State Department. Retrieved 2022-04-25.
- ↑ Àdàkọ:Cite thesis
- ↑ Times, Premium (2021-07-03). "The British, Nigeria and the 'Mistake of 1914', By Eric Teniola". Premium Times Nigeria. Retrieved 2022-10-05.
- ↑ Oyeranmi, S (2012-07-12). "The Colonial Background to the Problem of Ethnicity in Nigeria: 1914-1960". Journal of History and Diplomatic Studies (African Journals Online (AJOL)) 8 (1). doi:10.4314/jhds.v8i1.2. ISSN 1597-3778.
- ↑ "Igbo | people". Encyclopedia Britannica (in Èdè Gẹ̀ẹ́sì). Retrieved 2020-05-11.
- ↑ Orji I., Ema. "Issues on ethnicity and governance in Nigeria: A universal human Right perspectives.". Fordham International Law Journal 25 (2 2001 Article 4). https://ir.lawnet.fordham.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1819&context=ilj.
- ↑ Àṣìṣe ìtọ́kasí: Invalid
<ref>tag; no text was provided for refs named:0 - ↑ Olawoyin, Historical Analysis of Nigeria–Biafra Conflict (1971), pp. 32–33. "The Ibo like the Hausa and Yoruba, are found in hundreds in all towns and cities throughout the Federation. Even at the period of the Civil War, they numbered more than 5,000 in Lagos alone."
- ↑ "Ẹda pamosi" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2021-03-08. Retrieved 2025-06-26.
- ↑ https://www.jstor.org/stable/720702
- ↑ https://books.google.com/books?id=AXff8YkxVG0C&pg=PA21
- ↑ https://www.thecable.ng/the-particularity-of-the-problem-with-nigeria-59
- ↑ https://books.google.com/books?id=Zm7sWUbDWakC&pg=PA25
- ↑ https://www.researchgate.net/publication/353791811
- ↑ https://www.academia.edu/26022821
- ↑ https://www.britannica.com/place/Nigeria
- ↑ https://wasscehistorytextbook.com/6-christian-missionary-activities-in-west-africa/
- ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/0-85052-854-2
- ↑ https://doi.org/10.1155%2F2012%2F327061
- ↑ https://www.academia.edu/44202942
- ↑ https://www.britannica.com/place/Nigeria
- ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/Journal_of_Asian_and_African_Studies
- ↑ https://books.google.com/books?id=MhhD6NOcBUgC&pg=PA10
- ↑ https://doi.org/10.1017%2Fs0022278x00023909
- ↑ Ekwe-Ekwe, The Biafra War (1990), p. 3. "On 31st March 1953, Anthony Enaharo of the Action Group (AG) tabled a motion in the House of Representatives in Lagos which called for independence in 1956. The National Congress of Nigeria and the Cameroons (NCNC), which had earlier committed itself to a 1956 independence date, during its annual party convention held in Kano in August 1951, supported the Enahoro motion, while the Northern People's Congress (NPC) rejected it out of hand. Instead, the NPC sought an amendment to the motion and advocated independence 'as soon as practicable.'"
- ↑ Madiebo, Alex (1980). The Nigerian Revolution and the Biafran War. Fourth Dimension Publishers.
- ↑ Plotnicov, Leonard (1971). "An Early Nigerian Civil Disturbance: The 1945 Hausa-Ibo Riot in Jos". The Journal of Modern African Studies. 9 (2): 297–305. doi:10.1017/S0022278X00024976. ISSN 0022-278X. JSTOR 159448. S2CID 154565379
- ↑ Kirk-Greene, The Genesis of the Nigerian Civil War (1975), p. 9. "It slipped several more notches after the vulgarity of the Lagos mob – con mutunci, personal humiliation through public abuse, is to the Hausa a worse offense than physical assault – and the Kano riots. If 1953 was to become one of the Biafran points of no return because of the slaughter of Ibos in Kano, it had never been anything less in the NPC demonology of the South because of their treatment by politicians and proletariat alike in Lagos."
- ↑ Kirk-Greene, The Genesis of the Nigerian Civil War (1975), p. 9. "It slipped several more notches after the vulgarity of the Lagos mob – con mutunci, personal humiliation through public abuse, is to the Hausa a worse offense than physical assault – and the Kano riots. If 1953 was to become one of the Biafran points of no return because of the slaughter of Ibos in Kano, it had never been anything less in the NPC demonology of the South because of their treatment by politicians and proletariat alike in Lagos."
- ↑ Uche, "Oil, British Interests and the Nigerian Civil War" (2008), pp. 115–116.
- ↑ Uche, "Oil, British Interests and the Nigerian Civil War" (2008), pp. 116–117. "In the struggle over the national wealth, control depended on who dominated the government at the centre. With Southern Nigeria virtually split into two, the North, which was now by far the largest region, had the upper hand. British Colonial Officers also encouraged it to promote the philosophy of one North in order to maintain its political control. ... In an attempt to weaken the opposition the ruling coalition (NPC and NCNC) sponsored a crisis within the Western Region parliament culminating in the declaration of a State of Emergency in the Region in 1962. In 1963, the Western Region was further split into two. This effectively separated the core Yoruba group from the minorities. Interestingly, the new Mid-Western Region, dominated by minorities also had prospects for oil exploration."
- ↑ Ekwe-Ekwe, The Biafra War (1990), p. 11
- ↑ Ekwe-Ekwe, The Biafra War (1990), pp. 19–20. "But Nigeria was still a British colony, with a political economy that existed principally to serve British interests."
- ↑ Pierri, "A New Entry into the World Oil Market" (2013), p. 109.
- ↑ Diamond, Class, Ethnicity and Democracy in Nigeria (1988), chapter 6: "The 1964 General Strike" (pp. 162–189).
- ↑ Nkoku, A Tragedy Without Heroes (1987), p. 4. "The general resentment against a corrupt and stagnant regime continued. The Army as part of the population was not sympathetic to the government. Workers were urging the soldiers, whom they saw guarding the strategic places, to overthrow the government. Some angry workers spat on the troops. / Markets close to Army barracks purposely raised prices of foodstuffs in order to infuriate the troops. ... It was feared that the workers would overthrow the government. They could have very easily done it had they realised their strength and remained united. At the height of the strike, only one platoon – thirty men – was the Army reserve, and it had no transports and no wireless sets. The army was in a state of near mutiny."
- ↑ Diamond, Class, Ethnicity and Democracy in Nigeria (1988), chapter 7: "The 1964 Federal Election Crisis" (pp. 190–247).
- ↑ Ekwe-Ekwe, The Biafra War (1990), p. 36. "In the middle belt, the Tiv were in open revolt against the NPC government in Kaduna. Well-organised groups of the opposition UMBC attacked opponents, and easily identifiable state officials and institutions, especially those associated with law and order. Scores of police, members of the judiciary and tax officials were killed, while several police posts, courthouses and local government establishments were destroyed during the campaign. Altogether hundreds of civilians died during the emergency, many of whom had been killed by the police during a scorched earth counter-insurgency operation. While the deployment of the military ultimately suppressed the uprising, the political demands for Tiv self-government went unheeded."
- ↑ Diamond, Class, Ethnicity and Democracy in Nigeria (1988), chapter 7: "The 1964 Federal Election Crisis" (pp. 190–247).
- ↑ Ekwe-Ekwe, The Biafra War (1990), pp. 36–40. "A virtual state of civil war prevailed as rival political groups attacked each other, killing, maiming and burning. Thousands of people fled to the neighboring Benin Republic (then called Dahomey) into exile."
- ↑ Ekwe-Ekwe, The Biafra War (1990), p. 40. "There was now a popular and mass opposition to a regime which the majority of the west's electorate felt had been imposed on them by the NPC. / There were also rumblings in the military over the violence in the west, and most importantly the Balwea government's inability to deal with the situation. For quite a while, but particularly since the December 1964 bogus elections, sections of the middle-ranking officer corps had been extremely incensed by the larceny and absolutism of the NPC rule, some of whose features had also affected the military itself in various fundamental ways. The fact that Nigeria appeared to be stuck indefinitely in an NPC, north-dominated political quagmire provided the impetus for the military coup d'état that occurred in the country in January 1966."
- ↑ Diamond, Class, Ethnicity and Democracy in Nigeria (1988), chapter 7: "The 1964 Federal Election Crisis" (pp. 190–247).
- ↑ Ekwe-Ekwe, The Biafra War (1990), p. 36. "In the middle belt, the Tiv were in open revolt against the NPC government in Kaduna. Well-organised groups of the opposition UMBC attacked opponents, and easily identifiable state officials and institutions, especially those associated with law and order. Scores of police, members of the judiciary and tax officials were killed, while several police posts, courthouses and local government establishments were destroyed during the campaign. Altogether hundreds of civilians died during the emergency, many of whom had been killed by the police during a scorched earth counter-insurgency operation. While the deployment of the military ultimately suppressed the uprising, the political demands for Tiv self-government went unheeded."
- ↑ Diamond, Class, Ethnicity and Democracy in Nigeria (1988), chapter 7: "The 1964 Federal Election Crisis" (pp. 190–247).
- ↑ Ekwe-Ekwe, The Biafra War (1990), pp. 36–40. "A virtual state of civil war prevailed as rival political groups attacked each other, killing, maiming and burning. Thousands of people fled to the neighboring Benin Republic (then called Dahomey) into exile."
- ↑ Ekwe-Ekwe, The Biafra War (1990), p. 40. "There was now a popular and mass opposition to a regime which the majority of the west's electorate felt had been imposed on them by the NPC. / There were also rumblings in the military over the violence in the west, and most importantly the Balwea government's inability to deal with the situation. For quite a while, but particularly since the December 1964 bogus elections, sections of the middle-ranking officer corps had been extremely incensed by the larceny and absolutism of the NPC rule, some of whose features had also affected the military itself in various fundamental ways. The fact that Nigeria appeared to be stuck indefinitely in an NPC, north-dominated political quagmire provided the impetus for the military coup d'état that occurred in the country in January 1966."
- ↑ "Thus northern privilege and political hegemony became the dual internal lever with which the United Kingdom used in reinforcing its control of Nigeria's economy in the early years of independence. On the eve of the coup, the United Kingdom's success story was phenomenal. Apart from South Africa, Nigeria was the site of the United Kingdom's highest economic and industrial investment in Africa with a total worth of £1.5 billion. The British government controlled a near-50 per cent shares in Shell-BP (the predominant oil prospecting company in Nigeria) and 60 per cent shares in the Amalgamated Tin Mining (Nigeria) Ltd., a major prospecting tin, cobalt and iron ore mining company. In the non-mining sector of the economy, John Holt and Company, Ltd., owned by a British family, was one of the two largest in the country, with branches located in the principal towns and cities. The United Africa Company (UAC), another British enterprise, accounted for about 41.3 per cent of Nigeria's entire import and export trade."
- ↑ Pierri, "A New Entry into the World Oil Market" (2013), p. 116.
- ↑ Barua, Pradeep The Military Effectiveness of Post-Colonial States (2013) p. 20
- ↑ Barua, Pradeep The Military Effectiveness of Post-Colonial States (2013) p. 22
- ↑ Barua, Pradeep The Military Effectiveness of Post-Colonial States (2013) p. 21
- ↑ Barua, Pradeep The Military Effectiveness of Post-Colonial States (2013) p. 23
- ↑ Barua, Pradeep The Military Effectiveness of Post-Colonial States (2013) pp. 22–24
- ↑ Barua, Pradeep The Military Effectiveness of Post-Colonial States (2013) p. 9
- ↑ Alexander Madiebo (1980) The Nigerian Revolution and the Nigerian Civil War; Fourth Dimension Publishers, Enugu.
- ↑ Barua, Pradeep The Military Effectiveness of Post-Colonial States (2013) p. 9
- ↑ Ekwe-Ekwe, The Biafra War (1990), pp. 52–55.
- ↑ Nigerian Civil War; Fourth Dimension Publishers, Enugu.
- ↑ Ekwe-Ekwe, The Biafra War (1990), p. 55. "But perhaps, most importantly, Aguyi-Ironsi's choice of Colonel Hassan Usman Katsina, the son of the powerful emir of Katsina as the governor of the north, was the clearest signal to the north, and the rest of the country, that his government would not undermine the north's two decades of political hegemony in the federation. Aguyi-Ironsi had already said as much in a number of contacts he made with northern leaders, including the Sultan of Sokoto, soon after the failed majors' coup. Although he had no qualms regarding ignoring the West and leaving in jail the leader of the AG (Obafemi Awolowo), he was anxious to reassure the north of the good intentions of his regime, especially in the light of the deaths of Bello and Balewa during the coup attempt."
- ↑ Ekwe-Ekwe, The Biafra War (1990), pp. 55–56. "In fact to underscore Ironsi's goodwill to the north, the new head of state ordered the release of most northern politicians from detention by February (1966), without a reciprocal gesture to their southern counterparts. The released northerners took up positions in the various local government administration in the emirats and, ironically, had ample opportunity to plan and execute the massacre of Igbo civilians living in the north, first in May, 1966, and later in July 1966, which were coupled with the overthrow and murder of Aguyi-Ironsi himself (ironically enough, soon after Aguyi-Ironsi completed a conference with northern emirs), and scores of Igbo military personnel, and the September–October 1966 phase of the pogrom which brought the grisly tally of Igbo killed to 80,000 – 100,000 and the expulsion of 2 million others from the north and elsewhere in the federation."
- ↑ Anwunah, Patrick A. (2007). The Nigeria-Biafra War (1967–1970): my memoirs. Ibadan: Spectrum. p. 328. ISBN 978-978-029-651-3.
The Igbos failed as a people to disassociate themselves from the bloody killings of 15 January 1966. What the Igbos did or failed to do, fuelled the fears and suspicions that all Igbos supported the Coup of 15 January 1966. In actual fact, some Igbos liked the coup whilst others did not.
- ↑ Pierri, "A New Entry into the World Oil Market" (2013), p. 115.
- ↑ Pierri, "A New Entry into the World Oil Market" (2013), p. 115. "Instead, many Northerners were alarmed that the military era would lead to an Igbo domination, especially when on May 24, 1966, the government issued Unification Decree No. 34, through which the federation was abolished and replaced with a unitary system. To Northerners this meant nothing but Igbo domination, facing the prospect of being occupied and ruled by Southern military and civil servants and lacking the safeguard of being involved in the government according to ethnic group divisions."
- ↑ Stevenson, "Capitol Gains" (2014), pp. 318–319.
- ↑ Pierri, "A New Entry into the World Oil Market" (2013), pp. 115–116.
- ↑ Uko, Ndaeyo (2004). Romancing the Gun: https://books.google.com/books?id=Abm-v6wGWOQC&q=aguiyi+ironsi&pg=PA75
- ↑ https://lawcarenigeria.com/defamatory-and-offensive-publications-act-1966/LawCareNigeria. 2 April 2020.
- ↑ Azikiwe, Nnamdi (1969). https://books.google.com/books?id=lq4MAQAAIAAJ Nigerian National Press.
- ↑ Heerten & Moses, The Nigeria–Biafra War (2014), p. 173. "Repeated outbursts of violence between June and October 1966 peaked in massacres against Igbos living in the Sabon Gari, the 'foreigners' quarters' of northern Nigerian towns. According to estimates, these riots claimed the lives of tens of thousands. This violence drove a stream of more than a million refugees to the Eastern Region, the 'homeland' of the Igbos' diasporic community."
- ↑ Levey, "Israel, Nigeria and the Biafra Civil War" (2014), p. 266. "Between May and September 1966, northerners murdered between 80,000 and 100,000 Igbos and other easterners resident in the Northern Region. The violence reached a climax with the massacres of 29 September 1966 ('Black Thursday'). Ojukwu had to deal with an influx to the east of between 700,000 and two million refugees. He responded by expelling thousands of non-easterners from the Eastern Region."
- ↑ Chinua Achebe. There Was a Country (2012). New York: The Penguin Press. pp. 80–83, 122
- ↑ Moses, A. Dirk; Heerten, Lasse (2018). Postcolonial Conflict and the Question of Genocide: The Nigeria-Biafra War 1967 – 1970. New York:
- ↑ https://www.premiumtimesng.com/features-and-interviews/496263-interview-why-every-nigerian-should-be-proud-of-the-sokoto-caliphate-prof-murray-last.html?tztc=1
- ↑ Stevenson, Capitol Gains (2014), pp. 314–315. "In fact, the Federation's first response to Biafran secession was to deepen the blockade to include 'a blockade of the East's air and sea ports, a ban on foreign currency transactions, and a halt to all incoming post and telecommunications.' The Federation implemented its blockade so quickly during the war because it was a continuation of the policy from the year before."
- ↑ https://www.ipobinusa.org/restructuring-nigeria
- ↑ Uche, "Oil, British Interests and the Nigerian Civil War" (2008), p. 123. "The oil revenue issue, however, came to a head when Gowon, on 27 May 1967, divided the country into twelve states. The Eastern Region was split into three states: South Eastern State, Rivers State and East Central State. This effectively excised the main oil-producing areas from the core Ibo state (East Central State). On 30 May 1967, Ojukwu declared independence and renamed the entire Eastern Region 'the Republic of Biafra'. As part of the effort to get the Biafran leadership to change its mind, the Federal government placed a shipping embargo on the territory."
- ↑ Kirk-Greene, The Genesis of the Nigerian Civil War (1975), p. 6. "The final high water, and the greatest of flood tides, of this phase of Gowon's leadership came in May 1967 with his Decree – and only a no-nonsense, no-referendum military government could have effected overnight such a fundamental reversal of half a century of Nigeria's political history and administrative thinking – to replace the four Regions by twelve States. Whether Decree No. 14 was designed to forestall secession (would-be Biafra was now to consist of 3 states instead of the Eastern Region, two of them mischievously emphasising the East's long-contained minorities problem of Ibibio/Efik discontent and Calabar-Ogoja-Rivers separatism, and the third a landlocked, oil-less, overpopulated Ibo enclave) or whether it pushed Ojukwu into the final defiance of declaring a secessionist Republic remains a matter of argument. What remains unchallenged is the unequalled point of no return in Nigeria's history that the States Decree constitutes."
- ↑ https://www.britannica.com/place/Biafra
- ↑ Stevenson, Capitol Gains (2014), pp. 314–315. "In fact, the Federation's first response to Biafran secession was to deepen the blockade to include 'a blockade of the East's air and sea ports, a ban on foreign currency transactions, and a halt to all incoming post and telecommunications.' The Federation implemented its blockade so quickly during the war because it was a continuation of the policy from the year before."
- ↑ Heerten & Moses, "The Nigeria–Biafra War" (2014), p. 174. "The FMG's major strategic advantage was not its military force, but its diplomatic status: internationally recognised statehood. That the FMG could argue that it was a sovereign government facing an 'insurgency' was decisive. ... Nigeria's secured diplomatic status was also crucial for the most significant development in the war's early stages: the FMG's decision to blockade the secessionist state. To cut off Biafra's lines of communication with the outside world, air and sea ports were blockaded, foreign currency transactions banned, incoming mail and telecommunication blocked and international business obstructed. Even with its limited resources, Nigeria was able to organise a successful blockade without gaping holes or long interruptions—mostly because other governments or companies were ready to acquiesce to Lagos' handling of the matter."
- ↑ Uche, Oil, British Interests and the Nigerian Civil War (2008), pp. 120–124.
- ↑ https://www.jstor.org/stable/2198977
- ↑ Chibuike, Uche (2008). "Oil, British Interests and the Nigerian Civil War". The Journal of African History. 49 (1): 111–135.
- ↑ https://www.ajol.info/index.php/ujah/article/view/67018
- ↑ https://www.academia.edu/31635385
- ↑ Ntieyong U. Akpan, The Struggle for Secession, 1966–1970: A Personal Account of the Nigerian Civil War.
- ↑ http://slaverebellion.info/index.php?page=the-biafran-civil-war-the-politics-of-hunger-starvation
- ↑ https://doi.org/10.1080/07292473.2019.1617662
- ↑ Awoyokun, Damola (19 February 2013). "BIAFRA: The Untold Story of Nigeria's civil war". P.M. News.
- ↑ Barua, Pradeep The Military Effectiveness of Post-Colonial States (2013) p. 24
- ↑ Barua, Pradeep The Military Effectiveness of Post-Colonial States (2013) p. 17
- ↑ Kirk-Greene, The Genesis of the Nigerian Civil War (1975), pp. 6–7.
- ↑ https://books.google.com/books?id=9ISrAgAAQBAJ&q=Ntieyong+U.+Akpan%2C+The+Struggle+for+Secession%2C+1966%E2%80%931970%3A+A+Personal+Account+of+the+Nigerian+Civil+War.&pg=PR1
- ↑ Ethnic Politics in Kenya and Nigeria, by Godfrey Mwakikagile, Nova Publishers, 2001.ISBN 1560729678
- ↑ https://books.google.com/books?id=wqN9BgAAQBAJ
- ↑ Barua, Deprave The Military Effectiveness of Post-Colonial States (2013) pp. 10–11
- ↑ Barua, Pradeep The Military Effectiveness of Post-Colonial States (2013) p. 11
- ↑ https://hyattractions.wordpress.com/2014/12/02/women-and-the-nigerian-civil-conflict/HYATTRACTIONS. 2 December 2014.
- ↑ https://www.cambridge.org/core/books/history-of-the-republic-of-biafra/law-order-and-the-biafran-national-imagination/64C63FCC3FAE3D59FB2FFCA69BCE534A
- ↑ Barua, Pradeep The Military Effectiveness of Post-Colonial States (2013) p. 12
- ↑ https://web.archive.org/web/20180820081648/https://www.litencyc.com/theliterarymagazine/biafra.php
- ↑ Shadows: Airlift and Airwar in Biafra and Nigeria 1967–1970, by Michael I. Draper (ISBN 1-902109-63-5)
- ↑ Venter, A.J. (2016). Biafra's War 1967–1970: A Tribal Conflict in Nigeria That Left a Million Dead. p. 139.
- ↑ https://books.google.com/books?id=bFfdCQAAQBAJ
- ↑ https://books.google.com/books?id=wqN9BgAAQBAJ
- ↑ https://books.google.com/books?id=wqN9BgAAQBAJ
- ↑ "Nigerian Civil War Makes Enugu a Ghost Town". The New York Times. 24 October 1967. p. A20.
- ↑ https://books.google.com/books?id=QEfVDAAAQBAJ
- ↑ Barua, Pradeep The Military Effectiveness of Post-Colonial States (2013) pp. 17–18
- ↑ Barua, Pradeep The Military Effectiveness of Post-Colonial States (2013) p. 18
- ↑ Barua, Pradeep The Military Effectiveness of Post-Colonial States (2013) p. 18
- ↑ Al J. Vetner. “Biafra’s War 1967–1970: A Tribal Conflict That Left a Million Dead.” Warwick, UK, Helion & Company, 2015. ISBN 978-1-910294-69-7. pp. 197–210.
- ↑ Chibuike, Uche (2008). "Oil, British Interests and the Nigerian Civil War". The Journal of African History. 49 (1): 111–135.
- ↑ Uche, Oil, British Interests and the Nigerian Civil War (2008), p. 131. "Within a month of full military conflict, the Nigerian government captured the important Island of Bonny from the Biafrans. The British High Commissioner articulated the importance of this capture at the time: 'This not only tightens the grip on the blockade and gives the Federal Government a first footing in the Rivers Province; it places in their hands the most valuable part of Shell-BP installations, for the storage tanks, the pumping station and the tanker terminal are all at Bonny.' At the time of the capture, the Nigerian government claimed that the Island was taken 'without any damage' to Shell-BP's installations there."
- ↑ Uche, "Oil, British Interests and the Nigerian Civil War" (2008), p. 132. "Despite the return of Gray, and the interest of Shell-BP and the British government in getting the oil machines pumping again, the state of war and its attendant hazards ensured that this could not happen immediately. It was not until May 1968, when Nigerian marines captured Port Harcourt, that it was adjudged safe by Shell-BP to send an advance team to both Bonny and Port Harcourt to assess the state of their production facilities."
- ↑ Uche, "Oil, British Interests and the Nigerian Civil War" (2008), pp. 133–134. "The problem was that the oil had to be shipped through Bonny, which at the time was not safe. Furthermore, silting of the approaches to the Bonny terminal during the early parts of the war reduced its unit tanker capacity from 70,000 tons to about 40,000 tons. Even with the use of smaller tankers, the short haul from Nigeria to the United Kingdom was still more profitable than the Cape route used for Gulf oil. Despite the prospects for Eastern Region oil, the civil war made the source unreliable. Luckily for Shell-BP, prior to the war, it had planned a second terminal off Forcados, which was in Federal territory. Construction of the terminal and the pipelines, which started during the war, took 18 months and was completed in the middle of 1969."
- ↑ Achebe, Chinua (2012). There was a country: a personal history of Biafra. New York: Penguin. pp. 99–100. ISBN 978-1-59420-482-1.
The BBC's Rick Fountain, in a story on Monday, January 3, 200, called "Secret Papers Reveal Biafra Intrigue," confirms that oil interests and competition between Britain, France, and the United States played a far more important role than the "unified Nigeria" position: "At first Biafra was successful and this alarmed Britain, the former colonial power, anxious for its big oil holdings. It also interested the Soviet Union, which saw a chance to increase its influence in West Africa. Both sent arms to boost the federal military government, under General Yakabu Gowon.
- ↑ Stremlau, John J. (2015). The International Politics of the Nigerian Civil War, 1967–1970. Princeton: Princeton University Press. ISBN 9781400871285.
- ↑ https://books.google.com/books?id=wqN9BgAAQBAJ
- ↑ Stremlau, John J. (2015). The International Politics of the Nigerian Civil War, 1967–1970. Princeton: Princeton University Press. ISBN 9781400871285.
- ↑ Uche, Oil, British Interests and the Nigerian Civil War (2008), pp. 120–124.
- ↑ Stremlau, John J. (2015). The International Politics of the Nigerian Civil War, 1967–1970. Princeton: Princeton University Press. ISBN 9781400871285.
- ↑ Uche, "Oil, British Interests and the Nigerian Civil War" (2008), pp. 125–127. "The Nigerian government subsequently made it explicit to Shell-BP that it expected the company to pay the outstanding oil royalty immediately. Once the oil flow stopped, sitting on a fence ceased to be an option for the British government. The United Kingdom subsequently decided to back Nigeria, partly because it was advised that, in the event of war, the odds were 'slightly in favour of the Federal Military Government'. Perhaps more importantly, the British government calculated that supporting Nigeria was its safest option if it were to preserve its oil interests in the country, largely because the Cold War and the rivalry among some Western European states made it likely that other foreign powers would wade into the conflict."
- ↑ Uche, "Oil, British Interests and the Nigerian Civil War" (2008), pp. 125–127. "The Nigerian government subsequently made it explicit to Shell-BP that it expected the company to pay the outstanding oil royalty immediately. Once the oil flow stopped, sitting on a fence ceased to be an option for the British government. The United Kingdom subsequently decided to back Nigeria, partly because it was advised that, in the event of war, the odds were 'slightly in favour of the Federal Military Government'. Perhaps more importantly, the British government calculated that supporting Nigeria was its safest option if it were to preserve its oil interests in the country, largely because the Cold War and the rivalry among some Western European states made it likely that other foreign powers would wade into the conflict."
- ↑ Uche, "Oil, British Interests and the Nigerian Civil War" (2008), pp. 125–127. "The Nigerian government subsequently made it explicit to Shell-BP that it expected the company to pay the outstanding oil royalty immediately. Once the oil flow stopped, sitting on a fence ceased to be an option for the British government. The United Kingdom subsequently decided to back Nigeria, partly because it was advised that, in the event of war, the odds were 'slightly in favour of the Federal Military Government'. Perhaps more importantly, the British government calculated that supporting Nigeria was its safest option if it were to preserve its oil interests in the country, largely because the Cold War and the rivalry among some Western European states made it likely that other foreign powers would wade into the conflict."
- ↑ Uche, "Oil, British Interests and the Nigerian Civil War" (2008), p. 132. "Given Shell-BP's interest in Nigeria taking over the major oilfields still in Biafran hands, it was not surprising that they overtly supported the Nigerian military cause.99 A case in point was in December 1967 when the Nigerian government, frustrated by the slow pace of progress in the war, requested that Shell-BP pay its royalty of £5.5 million in advance, in order to enable it to purchase arms from the United Kingdom. Shell-BP promptly complied."
- ↑ Stremlau, John J. (2015). The International Politics of the Nigerian Civil War, 1967–1970. Princeton: Princeton University Press. ISBN 9781400871285.
- ↑ Uche, "Oil, British Interests and the Nigerian Civil War" (2008), p. 131. "Furthermore, once the war broke out and the British government decided to back the Nigerian side, the BBC swiftly shifted its reporting on the conflict, in Nigeria's favour. This was noticed and thankfully acknowledged by the Nigerian government."
- ↑ Levey, "Israel, Nigeria and the Biafra civil war" (2014), p. 274.
- ↑ O'Sullivan, "Humanitarian Encounters" (2014), p. 302. "It took time, however, for popular attention to focus on the crisis. In the United Kingdom that occurred only after 12 June 1968, when a film broadcast on ITV and a press campaign led by the Sun newspaper sparked the humanitarian response into life."
- ↑ Achebe, Chinua (2012). There was a country: a personal history of Biafra. New York: Penguin. pp. 100–102, 155. ISBN 978-1-59420-482-1.
On July 31, 1968, Biafran diplomacy reached a milestone when the French Council of Ministers released a statement of approbation in support of Biafra, though it fell short of a full recognition of the secessionist republic...
- ↑ Olawoyin, "Historical Analysis of Nigeria–Biafra Conflict" (1971), pp. 137–139.
- ↑ Griffin, "French military policy in the Nigerian Civil War" (2015), pp. 114–115. "France, however, categorically refused to officially recognise Biafra, a possibility President Charles de Gaulle ruled out as early as 14 December 1967. At the same time it was well known that France was supporting Biafran leader General Chukwuemeka Odumegwu Ojukwu with covert military aid throughout the war, including mercenaries and weapons."
- ↑ Griffin, "French military policy in the Nigerian Civil War" (2015), p. 122. "De Gaulle made the decision to begin regular French arms shipments to Biafra on 17 or 18 October 1967. De Gaulle was very reluctant to send weapons from French stocks, and only agreed when Foccart suggested sending captured German and Italian weapons from World War II with the serial number scratched off. The weapons would not be sent directly to Ojukwu, but would go through Houphouët-Boigny, so that it looked like France was replenishing the Ivory Coast's stocks as stipulated in the normal bilateral military assistance agreements."
- ↑ Levey, "Israel, Nigeria and the Biafra civil war" (2014), p. 179. "France, too, pursued contradictory policies, selling Nigeria Panhard light armoured cars and halting all arms transfers to Lagos only later that year, by which time it was supplying the Biafrans via the Ivory Coast and Gabon. Clapham notes that France's military aid to Biafra prolonged the war for about eighteen months."
- ↑ Griffin, "French military policy in the Nigerian Civil War" (2015)
- ↑ Griffin, "French military policy in the Nigerian Civil War" (2015), pp. 116–117. "The Katanga secession (1960–1963) was in many ways a precursor to the Biafran War for France. French mercenaries went to Katanga to support the Belgian intervention. The Belgians were helping Tshombé fight Congolese forces loyal to Prime Minister Patrice Lumumba, who was supported by the Soviet Union. ... The Katangan secession was ultimately unsuccessful, and thus it is a surprise that de Gaulle's government would support another secession in Biafra four years later. A number of other countries also drew a link between the two conflicts, and Ojukwu released a statement on 11 January 1969 called 'Biafra: the antithesis of Katanga', to reassure foreign powers. ... Katanga gave France experience in using mercenaries to fight a war in which the consequences of failure were minimal."
- ↑ Griffin, French Military Policy in the Nigerian Civil War (2015), p. 118. "Nigeria, however, was very important for France due to its size as well as the oil in the Niger River Delta. France had no diplomatic relations with Nigeria after 1960, as Nigeria expelled the French ambassador, Raymond Offroy, following the third French nuclear test in Algeria on 27 December. The severing of diplomatic relations did not halt commercial relations between the two countries, and in 1964, the French national oil company, SAFRAP, was given the rights to search for oil in parts of Eastern Nigeria that would later declare independence under the name of Biafra."
- ↑ Olawoyin, "Historical Analysis of Nigeria–Biafra Conflict" (1971), pp. 135–136. "The French policy may be described as anti-British, anti-Nigerian and pr-Biafra. SAFRAP (a French oil company) is exploring for oil in Biafra as well as in Nigeria. Although France has leaned toward Biafra, SAFRAP has vast exploration rights in the Northern Region; this might have prevented France giving Biafra political recognition. ... The highlight of increasing world sympathy for Ojukwu was also motivated by the declaration by the French government that it endorsed the principle of Biafra's right to self-determination. Before the start of the Civil War, France had strengthened her economic ties with Biafra. On August 8th, F.G. showed some documents (photostat copies) to the foreign press showing that Biafra had sold oil concessions to France."
- ↑ "Telegram from the Central Intelligence Agency to the White House Situation Room," CIA, 20262, TDCS DB – 315/00173-70 (ADVANCE), 14 January 1970, in FRUS, Vol. E-5, 2005 (160); as cited in Griffin, "French military policy in the Nigerian Civil War" (2015), p. 120.
- ↑ Griffin, "French military policy in the Nigerian Civil War" (2015), p. 119.
- ↑ Olawoyin, "Historical Analysis of Nigeria–Biafra Conflict" (1971), pp. 135–136. "The French policy may be described as anti-British, anti-Nigerian and pr-Biafra. SAFRAP (a French oil company) is exploring for oil in Biafra as well as in Nigeria. Although France has leaned toward Biafra, SAFRAP has vast exploration rights in the Northern Region; this might have prevented France giving Biafra political recognition. ... The highlight of increasing world sympathy for Ojukwu was also motivated by the declaration by the French government that it endorsed the principle of Biafra's right to self-determination. Before the start of the Civil War, France had strengthened her economic ties with Biafra. On August 8th, F.G. showed some documents (photostat copies) to the foreign press showing that Biafra had sold oil concessions to France."
- ↑ Griffin, "French military policy in the Nigerian Civil War" (2015), p. 122. "The most important dimension of French military assistance was the shipment of weapons to Biafra, which had severe shortages of not only heavy weapons, but also small arms and ammunition. Portugal also provided weapons to Biafra, as did Czechoslovakia, until the Soviet invasion in 1968. The Biafrans set up an office in Paris called the 'Biafran Historical Research Centre', which was Ojukwu's contact point with Mauricheau-Beupré, Falques and Denard. The Centre allowed Ojukwu to purchase arms directly from European arms dealers. Denard would purchase arms from Czechoslovakia and ship them by sea to Biafra via Libreville. Starting in October 1967, there were also direct Czech arms flights, by a network of pilots led by Jack Malloch, a Rhodesian in contact with Houphouët-Boigny and Mauricheau-Beupré."
- ↑ Griffin, "French military policy in the Nigerian Civil War" (2015), p. 123.
- ↑ Griffin, "French military policy in the Nigerian Civil War" (2015), p. 124. "In May and early June 1968, protests and general strikes in France prevented de Gaulle, Foccart or any other French official from following the situation in Biafra. On 12 June, after the riots had subsided, a French ministerial council decided to impose an official arms embargo on both Nigeria and Biafra, and to start providing direct humanitarian aid to Ojukwu. Robert explains that the humanitarian aid provided a very effective cover for the secret French arms shipments, which began to increase."
- ↑ Griffin, "French military policy in the Nigerian Civil War" (2015), pp. 124–125. "The 31 July 1938 statement in favour of Biafra was preceded by a concerted campaign in the French press during the month of July to inform the French public about events in Biafra. ... The French government's next step after the 31 July statement was to launch a major campaign to gain public funding for humanitarian operations in Biafra. The campaign was coordinated at the highest levels of government, and the French Foreign Ministry files make it clear that the French television service and the French Red Cross were required to get governmental approval to ask for funds. The French public eventually contributed 12,600,000 francs. The French press continued a concerted campaign throughout August 1968 to alert the public to the humanitarian situation."
- ↑ Griffin, "French military policy in the Nigerian Civil War" (2015), p. 124. "Robert, in a surprising admission, stated that it was the SDECE that instructed the media to use the term 'genocide' in 1968. He says that the SDECE gave the French press precise information about Biafran casualties and civilian losses, and that Le Monde was the first to pick up the story. Rony Braumann wrote in 2006 that the SDECE paid the Biafran press service Markpress, located in Geneva, to introduce the theme of genocide to the general public."
- ↑ Griffin, "French military policy in the Nigerian Civil War" (2015), pp. 127–128.
- ↑ Stremlau, John J. (2015). The International Politics of the Nigerian Civil War, 1967–1970. Princeton: Princeton University Press. ISBN 9781400871285.
- ↑ Stremlau, John J. (2015). The International Politics of the Nigerian Civil War, 1967–1970. Princeton: Princeton University Press. ISBN 9781400871285.
- ↑ Stremlau, John J. (2015). The International Politics of the Nigerian Civil War, 1967–1970. Princeton: Princeton University Press. ISBN 9781400871285.
- ↑ 194.0 194.1 https://en.wikipedia.org/wiki/Angela_Stent The Soviet Union and the Nigerian Civil War: A Triumph of Realism", Issue: A Journal of Opinion 3.2, Summer 1973.
- ↑ Levey, "Israel, Nigeria and the Biafra civil war" (2014), p. 273. "From 1967 to 1970, the Soviet Union, Czechoslovakia, and Poland sold Nigeria twelve L-29 Delfin training aircraft, forty-seven MiG-15 and MiG-17 fighter jets, and five Ilyushin-28 bombers, two of which Egypt transferred to Lagos. This constituted a virtual about-face in Soviet policy, because, until the secession, Moscow had evinced both admiration of the Igbos and sympathy for their plight. The Soviet Union chose pragmatism, in the form of alignment with federal Nigeria, over the ideological (if not idealist) alternative of support for Biafra."
- ↑ Stremlau, John J. (2015). The International Politics of the Nigerian Civil War, 1967–1970. Princeton: Princeton University Press. ISBN 9781400871285.
- ↑ Diamond, Stanley (2007). "Who Killed Biafra?". Dialectical Anthropology. 31 (1/3): 339–362. doi:10.1007/s10624-007-9014-9. JSTOR 29790795. S2CID 144828601.
- ↑ https://www.researchgate.net/publication/265341363
- ↑ Levey, "Israel, Nigeria and the Biafra civil war" (2014), pp. 264–265. "Israel was certain that Nigeria, the most populous country on the continent (fifty- five million in 1960) and rich in oil, would have a great influence on African politics. The Israeli foreign ministry was determined to establish full diplomatic relations upon that colony's receipt of independence (1 October 1960). Ehud Avriel, ambassador to Ghana and a close confidant of both Prime Minister David Ben Gurion and Foreign Minister Golda Meir, cautioned that were Israel to fail to establish ties with Nigeria, 'all of our work in West Africa will have come to naught'."
- ↑ Levey, "Israel, Nigeria and the Biafra civil war" (2014), p. 266.
- ↑ Levey, "Israel, Nigeria and the Biafra civil war" (2014), p. 267. "By September 1966, an open arms race had developed between the East and the Federal Government. In mid August, Ojukwu sent two representatives from the Eastern Region on a clandestine visit to Israel in a bid to purchase military hardware. Biafran attention to Israel was a highly astute move, primarily because the secessionists knew well what associations the massacres evoked for the Israelis."
- ↑ Levey, "Israel, Nigeria and the Biafra civil war" (2014), p. 280.
- ↑ Levey, "Israel, Nigeria and the Biafra civil war" (2014), pp. 270–271. "Uri Avneri of HaOlam HaZeh—Koach Hadash ('This World—New Force', a far left-wing faction) called for the establishment of diplomatic relations with Biafra, while Aryeh Ben-Eliezer, of the right-wing herut party, lambasted Egyptian and Soviet support of Nigeria. The Israeli press praised the Knesset's attention to Biafra, pointing out that Israel's parliament was the first in the world both to devote a session to the issue and to declare its intention to help the victims."
- ↑ Levey, "Israel, Nigeria and the Biafra civil war" (2014), pp. 271–272.
- ↑ https://unitedwithisrael.org/biafran-airlift-israels-secret-mission-to-save-lives/Eitan Press. United With Israel. www.unitedwithisrael.org. 13 October 2013. Accessed 13 January 2017.
- ↑ Stremlau, John J. (2015). The International Politics of the Nigerian Civil War, 1967–1970. Princeton: Princeton University Press. ISBN 9781400871285.
- ↑ Stremlau, John J. (2015). The International Politics of the Nigerian Civil War, 1967–1970. Princeton: Princeton University Press. ISBN 9781400871285.
- ↑ Stremlau, John J. (2015). The International Politics of the Nigerian Civil War, 1967–1970. Princeton: Princeton University Press. ISBN 9781400871285.
- ↑ United States Department of State: The Office of Electronic Information, Bureau of Public Affairs (25 October 2005).
- ↑ Pierri, "A New Entry into the World Oil Market" (2013), pp. 105–106.
- ↑ The “Biafra Lobby” and U.S. Foreign Policy | Worldview | Cambridge Core
- ↑ McNeil, Brian (3 July 2014). "'And starvation is the grim reaper': the American Committee to Keep Biafra Alive and the genocide question during the Nigerian civil war, 1968–70". Journal of Genocide Research. 16 (2–3): 317–336.
- ↑ https://2001-2009.state.gov/r/pa/ho/frus/nixon/e5/54841.htm
- ↑ Foreign Policy from Candidate to President: Richard Nixon and the Lesson of Biafra - Not Even Past
- ↑ Chiluwa, Innocent; Chiluwa, Isioma M. (8 June 2020).https://www.jbe-platform.com/content/journals/10.1075/jlp.19041.chiJournal of Language and Politics. 19 (4): 583–603. doi:10.1075/jlp.19041.chi. ISSN 1569-2159. S2CID 214072392.
- ↑ https://web.archive.org/web/20200804120959/http://www.cmp-cpm.forces.gc.ca/dhh-dhp/od-bdo/di-ri-eng.asp?IntlOpId=131&CdnOpId=155
- ↑ White, Luise (2015). Unpopular sovereignty: Rhodesian independence and African decolonization. Chicago (Ill.): The University of Chicago Press. ISBN 9780226235226.
- ↑ https://content.time.com/time/subscriber/article/0,33009,900387,00.html
- ↑ Jowett, Philip S. (2016). Modern African Wars (5). The Nigerian-Biafran War 1967–70. Oxford: Osprey Publishing. ISBN 9781472816092.
- ↑ Venter, A.J. (2016). Biafra's War 1967–1970: A Tribal Conflict in Nigeria That Left a Million Dead. p. 139.
- ↑ Baxter, Peter (2015). Biafra: The Nigerian Civil War 1967–1970. Helion and Company. ISBN 9781910777473.
- ↑ "The real dogs of war — JEREMY DUNS". www.jeremy-duns.com.
- ↑ Baxter, Peter (2015). Biafra: The Nigerian Civil War 1967–1970. Helion and Company. ISBN 9781910777473.
- ↑ Oyewole, Fola (1975). "Scientists and Mercenaries". Transition. 48: 64–65.
- ↑ http://www.dawodu.com/omoigui24.htm
- ↑ Heerten & Moses, The Nigeria–Biafra War (2014), pp. 175–176. "In early May 1968, Biafra's principal port town and remaining access to the sea, Port Harcourt, fell to federal forces. The secessionist state was turned into a landlocked enclave. With federal forces tightening the noose around the secessionist territory, the shrinking Biafran enclave soon encompassed only the heart of Igboland. At the same time, this territory had to absorb increasing numbers of people fleeing federal offensives. After a year of fighting, the rump state was overpopulated, its people impoverished, lacking supplies, food and medicine."
- ↑ https://web.archive.org/web/20140112190931/http://www.mercenary-wars.net/biafra/
- ↑ Steiner, Rolf (1978). The Last Adventurer. Boston: Little & Brown. ISBN 978-0-316-81239-9.
- ↑ Shadows : Airlift and Airwar in Biafra and Nigeria 1967–1970, by Michael I. Draper (ISBN 1-902109-63-5)
- ↑ Heerten & Moses, The Nigeria–Biafra War (2014), p. 175. "In the first half of 1968, ever more religious groups and humanitarian organisations were alerted to the event, due in large measure to the presence of western missionaries. These religious ties were conduits for the transnational networks through which the conflict would be turned into an object of international humanitarian concern. For many Christian clerics and laypeople, the war seemed to be a cosmic drama fought between a vulnerable Christian Biafra and a northern Muslim-dominated federal Nigeria."
- ↑ https://2001-2009.state.gov/r/pa/ho/frus/nixon/e5/54647.htm
- ↑ McNeil, Brian (July 2014). "'And starvation is the grim reaper': the American Committee to Keep Biafra Alive and the genocide question during the Nigerian civil war, 1968–70". Journal of Genocide Research. 16 (2–3): 317–336. doi:10.1080/14623528.2014.936723. S2CID 70911056.
- ↑ Forsyth, Frederick. The Outsider: My Life in Intrigue. NY: Putnam, p. 176
- ↑ Shadows : Airlift and Airwar in Biafra and Nigeria 1967–1970, by Michael I. Draper (ISBN 1-902109-63-5)
- ↑ McNeil, Brian (July 2014). "'And starvation is the grim reaper': the American Committee to Keep Biafra Alive and the genocide question during the Nigerian civil war, 1968–70". Journal of Genocide Research. 16 (2–3): 317–336. doi:10.1080/14623528.2014.936723. S2CID 70911056.
- ↑ Farran, Roy. "Calgarian active in Biafran conflict." North Hill News, 19 October 1968.
- ↑ https://www.newtelegraphng.com/july-6-nightfall-dawn/[Ìjápọ̀ tí kò ṣiṣẹ́ mọ́]
- ↑ Bortolotti, Dan (2004). Hope in Hell: Inside the World of Doctors Without Borders, Firefly Books. ISBN 1-55297-865-6.
- ↑ Heerten & Moses, "The Nigeria–Biafra War" (2014), p. 177.
- ↑ Heerten & Moses, "The Nigeria–Biafra War" (2014), p. 177. "The Biafran crisis was also connected to wider changes in the relief sector. In particular, it resulted in a massive spending increase through state funds and public donations, leading to the growth and proliferation of NGOs."
- ↑ O'Sullivan, "Humanitarian Encounters" (2014), p. 299. "The Biafran humanitarian crisis holds a critical place in the history of non-government organisations (NGOs). It prompted the creation of new agencies, like Africa Concern, and thrust existing ones, like Oxfam, into a spotlight they have left only rarely since. As part of a wider 'NGO moment', it focused public and official attention on the role of non-state actors and accelerated the emergency of an internationalised, professionalised aid industry that took centre stage in the mid 1980s."
- ↑ Stremlau, John J. (2015). The International Politics of the Nigerian Civil War, 1967–1970. Princeton: Princeton University Press. ISBN 9781400871285.
- ↑ Omaka, Arua Oko The Biafran Humanitarian Crisis, 1967–1970: (2016) p. 68.
- ↑ Omaka, Arua Oko, The Biafran Humanitarian Crisis, 1967–1970 (2016), pp. 69–70.
- ↑ Omaka, Arua Oko, The Biafran Humanitarian Crisis, 1967–1970, (2016) p. 70.
- ↑ Heerten & Moses, "The Nigeria–Biafra War" (2014), pp. 178–179. "Further elevating the genocide reproaches, the eastern (later the Biafran) leadership frequently made comparisons to the Holocaust to draw attention to their cause. This analogy originated in ethnological genealogies that cast the Igbos as the 'Jews of Africa', even as one of Israel's 'lost tribes'. The Biafran leadership drew on this representation that many eastern Nigerians had adopted as their self-perception. This analogy, combined with the genocide charge, was used by the leadership to secure the support of the population, and to build loyalty to Biafra by emphasising the threat from a common enemy. The 'Jews of Africa' envisioned their state like an 'African Israel', a new nation born of genocidal violence. / Soon, the growing cast of Biafra's supporters around the globe adopted this rhetoric, further elaborating it in the process. After the publication of images of starving Biafran children in the western media, analogies and comparisons with the Holocaust abounded internationally."
- ↑ O'Sullivan, Humanitarian Encounters (2014), pp. 304–305. "In Britain humanitarianism became a vessel through which society could construct a new sense of national purpose; it amounted, in essence, to a benign re-imagining of imperial compassion for a postcolonial world. When the Biafran crisis erupted, it offered an opportunity to renew this emphasis on the country's responsibilities ... On the surface, the Irish response to Biafra was built on something very different to the British: a shared religion (Catholicism), a common colonial experience and a narrative of humanitarian disaster. At the launch of the JBFA in June 1968, one speaker reminded the assembled that Ireland and Nigeria were united in their knowledge of 'the horror of famine and civil war'."
- ↑ O'Sullivan, Humanitarian Encounters (2014), p. 305. "Yet the dominance of the decolonisation paradigm suggests that the experiences of the British and Irish NGOs were much closer than they might at first appear. From different starting points, and with differing goals, NGOs in both states assumed the mantel of organised reactions and re-imaginings of their countries' roles for the postcolonial era. Where the British public used humanitarianism to negotiate the shift from formal empire to responsible power, the changing role of Irish Catholic missionaries reflected the need to re-articulate the Irish 'spiritual empire' for this new world."
- ↑ https://www.irishtimes.com/culture/heritage/how-ireland-got-involved-in-a-nigerian-civil-war-1.3089229
- ↑ Heerten, Lasse, The Biafran War and Postcolonial Humanitarianism: Spectacles of Suffering (2017) p. 98
- ↑ Levey, "Israel, Nigeria and the Biafra civil war" (2014), p. 270. "Michal Givoni points out that after June 1967, Israelis viewed the Biafrans as a people threatened in a manner similar to Israel during the crisis period that preceded the war.60 She also notes that Israel's daily newspapers reported frequently and prominently on what they termed the 'genocide' taking place in Nigeria. The general public in Israel, in the wake of that intense press coverage, expressed revulsion at the world's feckless response and the helplessness of the Biafran victims, which, for Israelis, recalled their own catastrophe."
- ↑ Heerten & Moses, "The Nigeria–Biafra War" (2014), p. 176.
- ↑ O'Sullivan, Humanitarian Encounters (2014), pp. 303–304. "As NGOs moved to centre stage in translating humanitarian concern into humanitarian action, they took on an equally important role in mediating between the lives of donors and life 'on the ground' in the Third World. Their advertisements, images and stories dominated the public narrative. In some cases, they did so in quite a direct fashion—Africa Concern, for example, established its own telex service to send up-to-date reports to the major Irish media outlets straight from west Africa, and in so doing had a considerable influence on the news agenda."
- ↑ Roy Doron, "Marketing genocide: Biafran propaganda strategies during the Nigerian civil war, 1967–70", Journal of Genocide Research 16.2–3, August 2014. "In order to organise a coherent policy, and to create a strategy to circumvent the obstacles of creating effective propaganda during wartime, the Biafrans created a series of plans, of which only one, 'Guide lines [sic] for effective propaganda' (also called Plan #4), remains. The plan's first part details the general purpose, aims, techniques, and strategies of the campaign. The second part explains how the Biafran 'propaganda man' was to deal with the unique challenges of operating in a war so close to home and a home front that was increasingly under siege, blockaded and teeming with refugees. / The authors of the guidelines studied propaganda techniques very carefully, and incorporated the lessons of Allied and Axis propaganda during World War II with strategies used in the advertising world. Thus, when the Biafrans discussed hate appeals as an effective propaganda tactic, they invoked Josef Goebbels' words, 'we are enemies of the Jews, because we are fighting for the freedom of the German' alongside catchy advertising slogans such as 'Fresh up with Seven-up!'"
- ↑ https://www.newspapers.com/newspage/69591865/
- ↑ Achebe, Chinua (2012). "Blood, Blood Everywhere". There was a country : a personal history of Biafra. London: Allen Lane. ISBN 978-1-84614-576-6.
- ↑ http://spectatorarchive.library.columbia.edu/cgi-bin/columbia?a=d&d=cs19690603-01.2.8&e=-------en-20--1--txt-txIN------
- ↑ 30 May Biafra Independence & Bruce Mayrock Story | Sri Lanka Guardian
- ↑ http://news.bbc.co.uk/2/hi/in_depth/8378080.stm
- ↑ https://www.bbc.com/news/world-africa-51094093
- ↑ https://web.archive.org/web/20160423060946/http://nationalmirroronline.net/new/the-kwale-oilfi-eld-incident-nigeria-biafra-war-2/
- ↑ http://www.segun.bizland.com/ojukwu.htm
- ↑ https://www.thecable.ng/ojukwu-obasanjo-gowon-soyinka-key-actors-defined-biafran-war/
- ↑ https://www.upi.com/Archives/Audio/Events-of-1970/Apollo-13/
- ↑ http://www.war-memorial.net/Nigerian-Civil-War--3.140
- ↑ http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/596712.stm
- ↑ Stevenson, Capitol Gains (2014), p. 314
- ↑ Korieh, Chima J. (December 2013). "Biafra and the discourse on the Igbo Genocide". Journal of Asian and African Studies. 48 (6): 727–740. doi:10.1177/0021909613506455. ISSN 0021-9096. S2CID 145067114.
- ↑ https://www.nytimes.com/1987/03/29/books/starvation-was-the-policy.html
- ↑ Ijeoma Njoku, Carol (2013). "A Paradox of International Criminal Justice: The Biafra Genocide". Journal of Asian and African Studies. 48 (6).
- ↑ Onuoha, C; Nwangwu, FC (November 2020). "The political economy of Biafra separatism and post-war Igbo nationalism in Nigeria". African Affairs. 119 (477): 526–551. doi:10.1093/afraf/adaa025.
The first generation of Igbo nationalism started immediately after the Nigerian Civil War in 1970, and it is championed and dominated by the conservative Igbo petty bourgeoisie
- ↑ https://encompass.eku.edu/jora/vol1/iss1/2
- ↑ Akpan, Ntieyong U. The Struggle for Secession, 1966–1970: A Personal Account of the Nigerian Civil War. (2nd ed.). online: Routledge. p. 152, ISBN 0714629499.
- ↑ Akpan, Ntieyong U. The Struggle for Secession, 1966–1970: A Personal Account of the Nigerian Civil War. (2nd ed.). online: Routledge. p. 152, "The first evidence came when the East started to recruit young men into the army. Thousands from all over the Region turned up daily for recruitment. While the Ibo candidates were regularly selected, scarcely any from non-Ibo areas were recruited." ISBN 0714629499.
- ↑ http://encompass.eku.edu/jora/vol1/iss1/2
- ↑ "William Norris of the London Times who visited Biafra, also reported an eyewitness account in which some of the great men of Ibibio ethnic origin were beaten to death at Umuahia on April 2, 1968. These Ibibios who included old men and young men were apparently suspected of collaborating with advancing Nigerian troops. They were reportedly frog-marched across an open space while the local people attacked them with sticks and clubs."
- ↑ Graham-Douglas, Ojukwu's Rebellion, p. 17. "Some six thousand Rivers people were sent to different refugee camps in the Igbo hinterland."
- ↑ The Forgotten Victims: Ethnic Minorities in the Nigeria-Biafra War, 1967–1970, http://encompass.eku.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1017&context=jora "The sabotage accusation was not limited to the non-Igbo. The Onitsha people who were indisputably Igbo also suffered the same intimidation and humiliation. Many of their prominent leaders were said to have been detained by the Ojukwu-led government for allegedly contributing to the fall of Onitsha and Enugu"
- ↑ Omaka, Arua Oko (February 2014). "The Forgotten Victims: Ethnic Minorities in the Nigeria-Biafra War, 1967–1970". Journal of Retracing Africa. 1 (1). African Tree Press: 25–40. ISBN 978-1592320134
- Pages with reference errors
- CS1 Èdè Gẹ̀ẹ́sì-language sources (en)
- Pages containing cite templates with deprecated parameters
- Pages with citations using unsupported parameters
- All articles with dead external links
- Articles with dead external links from July 2025
- Articles with invalid date parameter in template
- Articles with permanently dead external links
- Pages using ISBN magic links
- All articles with unsourced statements
- Articles with unsourced statements from January 2019
- Articles with unsourced statements from September 2022
- Ìtàn ilẹ̀ Nàìjíríà
- Àwọn ogun abẹ́lé
- Ogun Abẹ́lwáyé, é Nàìjíríà