Jump to content

Ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́

Lát'ọwọ́ Wikipedia, ìwé ìmọ̀ ọ̀fẹ́
(Àtúnjúwe láti Ìpínlè Oyo)
Ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́
Ìpínlẹ̀
Nickname(s): 
Pace Setter State
Location of Ọyọ State in Nigeria
Location of Ọyọ State in Nigeria
Coordinates: 8°00′N 4°00′E / 8.000°N 4.000°E / 8.000; 4.000Coordinates: 8°00′N 4°00′E / 8.000°N 4.000°E / 8.000; 4.000[2]
Country Nigeria
Date created3 February 1976
CapitalIbadan
Government
 • Governor[3]Oluwaseyi Makinde (PDP)
 • Deputy GovernorRauf Olaniyan
 • SenatorsAbdulfatai Buhari
Kola Balogun
Teslim Folarin
 • RepresentativesList
Area
 • Total28,454 km2 (10,986 sq mi)
Population
 (2006)[4]
 • Total5,580,894[1]
GDP
 • Year2007
 • Total$29.8 billion[5]
 • Per capita$2,666[5]
Time zoneUTC+01 (WAT)
ISO 3166 codeNG-OY
HDI (2016)0.440[6] · 22nd of 36
Aafin Oba ilu Oyo laarin odun 1900s - Colorized
Websiteoyostate.gov.ng

Ìpínlẹ̀ Oyo jẹ́ ọ̀kan lára àwọn ìpínlẹ̀ Mẹ́rìndínlógójì tí ó wà ní orílẹ̀-èdè Nàìjíríà. Ìpínlẹ̀ yí wà ní Ìwọ̀ Oòrùn orílẹ̀-èdè Nàìjíríà, tí olú-ìlú rẹ̀ sì fìdí kalẹ̀ sí ìlú Ìbàdàn, tí olú-ìlú rẹ̀ sí jẹ́ ìlú kẹta tí ó lérò púpò julọ ni orílẹ̀-èdè Nàìjíríà, tí o si figbakan je ìlú Kejì tó lérò púpò julọ ní Áfríkà ri. A dá ìpínlè Ọ̀yọ́ sílè ní ọjọ́ kẹta oṣù kejì ọdún 1976. Ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́ jẹ́ ìpínlè kaarun ti èrò pọ julọ sí ní orílẹ̀-èdè Nàìjíríà.

Púpọ̀ nínu àwọn ará ìpínlè Ọ̀yọ́ jẹ́ Yorùbá, ti èdè Yorùbá sì jẹ èdè tí wọ́n n sọ julọ ní ìpínlè náà.

Ṣèyí Mákindé jẹ́ gómìnà ìpínlẹ́ Ọ̀yọ́, à dìbọ̀ yan nì ọ̀dun 2019.

Àwọn agbègbè ìjọba ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]

Ìpínlẹ́ Ọ̀yọ́ ní agbègbè ìjọba ìbílẹ̀ Mẹ́tàlélọ́gbọ̀n. Awon ni:(E tun wo awon AII Naijiria)

Alaye miiran lori Ipinle Oyo

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]

Ipinle Oyo ni bode si ariwa pelu Ipinle Kwara fun 337 km, si guusu ila-oorun nipa ipinle Osun fun 187 km, ni apakan Odo Osun, ati si guusu nipasẹ Ipinle Ogun, ati si iwọ-oorun nipasẹ Republic of Benin fun 98 km. Pẹlu iye eniyan ti a sọtẹlẹ ti 7,976,100 ni ọdun 2022, Ipinle Oyo ni eniyan kẹfa julọ ni orilẹ-ede Naijiria.[7]

Itan ti ipinle Oyo

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]

Oyo ijoba, ipinle Yoruba ni ariwa ti Eko, ni guusu iwọ-oorun Naijiria ode oni, ti o jẹ gaba lori, lakoko apogee rẹ (1650–1750), pupọ julọ awọn ipinlẹ laarin Odò Volta ni iwọ-oorun ati Odò Niger ni ila-oorun. Ó ṣe pàtàkì jùlọ àti aláṣẹ nínú gbogbo àwọn ìjọba ilẹ̀ Yorùbá àkọ́kọ́.[8]

Gẹ́gẹ́ bí àṣà ìbílẹ̀, Ọ̀yọ́ ti wá láti ọ̀dọ̀ baba ńlá àti akọni ọmọ ilẹ̀ Yorùbá kan, Odùduwa, tí ó ṣeé ṣe kí ó ṣí lọ sí Ilé-Ifẹ̀ tí ọmọ rẹ̀ sì di alaafin (alafin), tàbí alákòóso àkọ́kọ́ ti Oyo. Ẹ̀rí èdè fi hàn pé ìgbì méjì àwọn aṣíkiri wá sí ilẹ̀ Yorùbá láàárín 700 sí 1000, ìgbà kejì tí wọ́n ń gbé ní Oyo ní ilẹ̀ olóoru ní àríwá igbó Guinea. Ìpínlẹ̀ kejì yìí ló gbajúmọ̀ láàárín gbogbo àwọn ìpínlẹ̀ Yorùbá nítorí ipò ìṣòwò tó dára, àwọn ohun àmúṣọrọ̀ rẹ̀, àti ilé iṣẹ́ àwọn olùgbé rẹ̀.[8]

Ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún kẹrìndínlógún Oyo jẹ́ ìpínlẹ̀ kékeré kan, tí kò ní agbára níwájú àwọn aládùúgbò rẹ̀ ní àríwá Borgu àti Nupe—nipasẹ àwọn ẹni tí wọ́n ṣẹ́gun ní 1550. Agbara Oyo ti ń pọ̀ sí i ní òpin ọ̀rúndún náà, ṣùgbọ́n, ọpẹ́ lọ́wọ́ Alaafin Orompoto, ẹni tí ó lo ọrọ̀ tí ó rí látinú òwò láti fi dá ẹgbẹ́ ọmọ ogun ẹlẹ́ṣin sílẹ̀ àti láti bójú tó ẹgbẹ́ ọmọ ogun tí ó ti kọ́.[8]

Oyo gba ijọba Dahomey ni iwọ-oorun ni ipele meji (1724–30, 1738–48) o si taja pẹlu awọn oniṣowo Yuroopu ni eti okun nipasẹ ibudo Ajase (bayi Porto-Novo). Bi ọrọ Ọyọ ṣe n pọ si, bẹẹ ni awọn aṣayan iṣelu awọn aṣaaju rẹ ṣe; Àwọn kan fẹ́ pọkàn pọ̀ sórí kíkó ọrọ̀ jọ, nígbà tí àwọn mìíràn ń sọ̀rọ̀ nípa lílo ọrọ̀ fún ìmúgbòòrò àgbègbè. Iyatọ yii ko yanju titi ti alaafin Abiodun (ti o jọba c. 1770-89) ṣẹgun awọn alatako rẹ ni ogun abẹle kikoro ti o si lepa eto imulo idagbasoke eto-ọrọ ti o da lori iṣowo eti okun pẹlu awọn oniṣowo Ilu Yuroopu.[8]

Abiodun ni aibikita ohun gbogbo bikoṣe eto-ọrọ aje jẹ ki ologun di alailagbara, ati bayii awọn ọna ti ijọba aarin n ṣakoso. Alaafin Awole ti o tẹle e, jogun awọn iṣọtẹ ti agbegbe, iṣakoso ti o ni agbara nipasẹ eto iṣẹ ijọba ti o nipọn, ati idinku ninu agbara awọn olori ijọba. Idile naa tun buru si latari ija laarin alaafin ati awon oludamoran re; o tesiwaju jakejado awọn 18th orundun ati sinu 19th, nigbati Oyo bẹrẹ lati padanu Iṣakoso ti awọn oniwe-owo ipa-si etikun. Fon ti Dahomey tuntun ti yabo ilu Oyo, ati pe laipẹ lẹhin ọdun 1800 ni awọn Musulumi Fulani onijagidijagan gba lati ilẹ Hausa ni ariwa ila-oorun.[8]

Ilé ẹ̀kọ́ gíga

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]

Awọn ilé ẹ̀kọ́ gíga wọ̀nyí ni wón wa ni ìpínlè Oyo;[9]

  • University of Ibadan, Ibadan
  • Ladoke Akintola University of Technology, Ogbomoso
  • Lead City University, Ibadan
  • Dominican University, Ibadan
  • Ajayi Crowther University, Oyo
  • Koladaisi University
  • Oyo State Technical University, Ibadan, Oyo State
  • Àtìbà University, Ọ̀yọ́
  • The Polytechnic, Ibadan
  • Adeseun Ogundoyin Polytechnic, Eruwa
  • The Oke-Ogun Polytechnic
  • Federal Polytechnic Ayede, Ogbomoso
  • Federal School of Surveying, Oyo
  • Federal College of Forestry, Ibadan
  • Federal College of Agriculture, Ibadan
  • Federal Cooperative College, Ibadan
  • Federal School of Statistics, Ibadan
  • Federal College of Education (Special), Oyo
  • Federal College of Animal Health and Production Technology, Moor plantation Ibadan (FCAHPT)
  • Federal College of Agriculture Ibadan
  • Emmanuel Alayande College of Education
  • Oyo State College of Agriculture and Technology, Igbo-Ora
  • Oyo State College Of Nursing and Midwifery, Eleyele, Ibadan
  • Oyo State College of Health Science and Technology, Eleyele, Ibadan
  • The College of Education, Lanlate.
  • The Kings Polytechnic, Saki
  • SAF Polytechnic, Iseyin
  • City Polytechnic, Ibadan
  • Tower Polytechnic, Ibadan
  • Bolmor Polytechnic, Ibadan

Àkójọ orúkọ Àwọn Òṣìṣẹ́ Ìjoba lọ́wọ́lọ́wọ́

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]
Commissioner/Officer Ministry/Office
Engr. Oluwaseyi Makinde Governor
Bayo Lawal Deputy Governor
Adebo Ogundoyin Speaker of the State House of Assembly
Mrs. Olubamiwo Adeosun Secretary to the State Government
Hon. Segun Ogunwuyi Chief of Staff
Mr Akinola Ojo Commissioner for Finance
Hon. Temilolu Ashamu Commissioner for Energy & Mineral Resources
Mrs Amidat O. Agboola Head of Service
Chief Mikail Adebayo Lawal Commissioner for Local Government & Chieftaincy Affairs
Prof. Oyelowo Oyewo Attorney-General & Commissioner for Justice

Àkójọ orúkọ àwọn èèyàn jàǹkànjàǹkàn

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]

Ìṣẹ̀lú

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]

Nípa didrarí Ìjọba ipinlẹ naa, Gómìnà tiwantiwa ní wọn ó yàn láti kè darí àti láti lè sisẹ́ pẹ̀lú àwọn ọmọ ẹgbẹ́ ilé Ìgbìmọ̀ aṣòfin ìpínlẹ̀ ilé Ọ̀yọ́. Olú ilé Ìpínlẹ̀ jẹ́ Ìpínlè Ìbàdàn.[12]

Iṣẹ́ Ọ̀gbìn

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]

Iṣé oko tàbí isẹ́ ọ̀gbìn jẹ́ Olú iṣẹ́ kàn pàtó tí àwọn ará ilè Ọ̀yọ́ máa ń ṣe. Ojú ojó àti afẹ́fẹ́ ìlú Ọ̀yọ́ jẹ́ òun kàn tí ó jẹ́ kí àwọn oún ọ̀gbìn wà lọ́pọ̀ yanturu, àwọn náà wà ní ọlọ́kan- ọ̀jọ̀ kan, lórísirísi bí: Iṣu, Àgbàdo, Ẹ̀gẹ́, Ọ̀gẹ̀dẹ̀, Kòkó, Epo pupa, Ẹ̀pa Kàsú,. Bẹ́ẹ̀ náà síni, àwọn Ìjọba ní oko ògbìn ní àwọn àgbègbè bìí, Ìséyìn, ìpàpó, Ìlọrà, Ògbómọ̀ṣọ́, Èrúwà, Iresaadu, Ìjàìyè, Akúfó àti Lálúpọn. Ọ̀pọ̀lọpọ̀ amọ̀ wà, Kaolin àti aquamarine. Àwọn Oko ẹran nlánlá tún wà ní Ṣakí, Fáṣọlá àti Ibàdàn, oko ìfúnwàrà ni Monatan ní Ìbàdàn àti ètò Ìdàgbàsókè Ọ̀gbìn ní ìpínlè Ọ̀yọ́ tí olú ilé iṣé é wà ni Ṣakí. Àìmọye Ilé isé ọ̀gbìn tió jẹ́ tòkè òkun àti tiwantiwa ní ó wà ní ìpínlè náà.[{citation needed|date=December 2022}}

Àwọn Ìtọ́kasí

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]
  1. ↑ "2006 PHC Priority Tables – NATIONAL POPULATION COMMISSION". population.gov.ng (in Èdè Gẹ̀ẹ́sì). Archived from the original on 2017-10-10. Retrieved 2017-10-10. 
  2. ↑ The Encyclopedia of African-American Heritage by Susan Altman , Chapter O, page 183
  3. ↑ See List of Governors of Oyo State for a list of prior governors
  4. ↑ [1] Archived 2009-08-26 at the Wayback Machine. State overview
  5. ↑ 5.0 5.1 "C-GIDD (Canback Global Income Distribution Database)". Canback Dangel. Retrieved 2015-08-20. 
  6. ↑ "National Human Development Report 2018" (PDF). 
  7. ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/Oyo_State
  8. ↑ 8.0 8.1 8.2 8.3 8.4 https://www.britannica.com/place/Oyo-empire
  9. ↑ "List of Universities in Oyo State". www.myschoolgist.com (in Èdè Gẹ̀ẹ́sì). 2020-11-04. Retrieved 2021-06-03. 
  10. ↑ admin (2020-07-27). "9ICE ALAPOMEJI". Glimpse Nigeria (in Èdè Gẹ̀ẹ́sì). Archived from the original on 2022-06-27. Retrieved 2022-02-25. 
  11. ↑ "Our heroes past: Samuel Ajayi Crowther". The Guardian Nigeria News - Nigeria and World News (in Èdè Gẹ̀ẹ́sì). 2019-04-07. Archived from the original on 2022-02-25. Retrieved 2022-02-25. 
  12. ↑ Oguntola, Tunde (2022-09-27). "2023: Next President, Govs Must Get Two-thirds Spread, Says INEC" (in Èdè Gẹ̀ẹ́sì). Retrieved 2023-02-23. 


Jẹ́ kíkójáde láti "https://yo.wikipedia.org/w/index.php?title=Ìpínlẹ̀_Ọ̀yọ́&oldid=600777"