Jump to content

Ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́

Lát'ọwọ́ Wikipedia, ìwé ìmọ̀ ọ̀fẹ́
Ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́
Ìpínlẹ̀
Nickname(s): 
Pace Setter State
Location of Ọyọ State in Nigeria
Location of Ọyọ State in Nigeria
Coordinates: 8°00′N 4°00′E / 8.000°N 4.000°E / 8.000; 4.000Coordinates: 8°00′N 4°00′E / 8.000°N 4.000°E / 8.000; 4.000[2]
Country Nigeria
Date created3 February 1976
CapitalIbadan
Government
 • Governor[3]Oluwaseyi Makinde (PDP)
 • Deputy GovernorRauf Olaniyan
 • SenatorsAbdulfatai Buhari
Kola Balogun
Teslim Folarin
 • RepresentativesList
Area
 • Total28,454 km2 (10,986 sq mi)
Population
 (2006)[4]
 • Total5,580,894[1]
GDP
 • Year2007
 • Total$29.8 billion[5]
 • Per capita$2,666[5]
Time zoneUTC+01 (WAT)
ISO 3166 codeNG-OY
HDI (2016)0.440[6] · 22nd of 36
Aafin Oba ilu Oyo laarin odun 1900s - Colorized
Websiteoyostate.gov.ng

Ìpínlẹ̀ Oyo jẹ́ ọ̀kan lára àwọn ìpínlẹ̀ Mẹ́rìndínlógójì tí ó wà ní orílẹ̀-èdè Nàìjíríà. Ìpínlẹ̀ yí wà ní Ìwọ̀ Oòrùn orílẹ̀-èdè Nàìjíríà, tí olú-ìlú rẹ̀ sì fìdí kalẹ̀ sí ìlú Ìbàdàn, tí olú-ìlú rẹ̀ sí jẹ́ ìlú kẹta tí ó lérò púpò julọ ni orílẹ̀-èdè Nàìjíríà, tí o si figbakan je ìlú Kejì tó lérò púpò julọ ní Áfríkà ri. A dá ìpínlè Ọ̀yọ́ sílè ní ọjọ́ kẹta oṣù kejì ọdún 1976. Ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́ jẹ́ ìpínlè kaarun ti èrò pọ julọ sí ní orílẹ̀-èdè Nàìjíríà. Ìbàdàn ni ìlú kẹta tó pọ̀ jùlọ ní Nàìjíríà, bẹ́ẹ̀ sì ni ó ti jẹ́ ìlú kejì tó pọ̀ jùlọ ní Áfíríkà tẹ́lẹ̀.[7] Ipinle Oyo ni Kwara State wa ni apa ariwa rẹ fun ibuso kilomita 337, ni apa guusu-ila-oorun nipasẹ Ipinle Osun fun ibuso kilomita 187, ti o kọja Odò Osun, ati ni apa guusu nipasẹ Ipinle Ogun, ati ni apa iwo-oorun nipasẹ Orilẹ-ede Benin fun ibuso kilomita 98. Pẹlu iye eniyan ti a pinnu lati jẹ 7,976,100 ni ọdun 2022, Ipinle Oyo ni ipo kẹfa ni oye eniyan ni Nigeria.[8]

Púpọ̀ nínu àwọn ará ìpínlè Ọ̀yọ́ jẹ́ Yorùbá, ti èdè Yorùbá sì jẹ èdè tí wọ́n n sọ julọ ní ìpínlè náà.[9] Wọ́n pe Ipinle Oyo ní "Ipinle Asiwaju", ipinle Oyo ti ode oni wa lori agbegbe ti Ilẹ Ọba Oyo ti jọba lori rẹ tẹlẹ. Ilẹ Ọba Oyo jẹ ilẹ ọba Yoruba ti o lagbara ti o jọba lori pupọ ninu ipinle Oyo ati ni gbooro si awọn apakan pataki ti ilẹ Yoruba lati bii ọdun 1300 si 1896.[10][11][12][13]

Ilu Oyo ti ode oni ti won ko ni odun 1830, ti a mo si "Oyo Titun" (Ọ̀yọ́ Àtìbà) ni a ka si ohun ti o ku ninu akoko ijoba Oyo lati fi iyato si olu-ilu tele ni ariwa, 'Old Oyo' (Ọ̀yọ́-Ilé). Bi o tile je pe ile-oba Oyo nla ti igba atijọ wo lule ni odun 1835, Alaafin (eni to ni aafin ati olutoju re) tun n sise seriki ni ilu Oyo titun ni ipinle Oyo ti ode oni.[14]

Ipinle Oyo ni ipinle ti o tobi julọ ni Gusu Naijiria ni agbegbe ilẹ, ati pe o jẹ ipinle keji ti o ni olugbe julọ ni Gusu Naijiria lẹhin Eko. Gẹgẹbi ikaniyan ti ọdun 2006, ipinle naa wa ni ipo kẹrin ti o ni olugbe julọ ni Naijiria pẹlu olugbe ti 5,580,894. Iṣiro tuntun ni ọdun 2022 ṣe afihan pe olugbe ipinle naa yoo wa ni ayika 7,976,100 ti o jẹ ki o jẹ ipo kẹfa ti o ni olugbe julọ ni Naijiria.[15]

Wọ́n mọ̀ ọ́n sí ibi tí yunifásítì àkọ́kọ́ wà ní Nàìjíríà, Yunifásítì ìlú Ìbàdàn, tí wọ́n dá sílẹ̀ ní 1948. Wọ́n yin ìpínlẹ̀ náà gẹ́gẹ́ bí ìpínlẹ̀ tí ọ̀pọ̀lọpọ̀ nǹkan àkọ́kọ́ ti wáyé ní Nàìjíríà, pẹ̀lú ilé iṣẹ́ tẹlifíṣọ̀n àkọ́kọ́, òpópó àkọ́kọ́ ní Nàìjíríà, pápá ìṣeré àkọ́kọ́ ní Nàìjíríà, ọ̀nà ojú irin àkọ́kọ́ ní Nàìjíríà, ilé ìwòsàn àkọ́kọ́ ní Nàìjíríà àti bẹ́ẹ̀ bẹ́ẹ̀ lọ.[16][17]

Olu-ilu rẹ, Ìbàdàn, ni ilu kẹta ti o pọ julọ ni Naijiria gẹgẹbi ikaniyan osise ti ọdun 2006. Ipinle naa ni nọmba awọn ilu ti o pọ julọ ti a mẹnuba ninu atokọ awọn ilu 50 ti o pọ julọ ni Naijiria pẹlu Ìbàdàn, Ògbómọ̀ṣọ́, Ọ̀yọ́, Saki, ati Ìṣẹ́yìn gbogbo wọn wa ninu atokọ naa. Aje ipinle naa jẹ pataki ti ọgbìn, pẹlu ilu Shaki ni iwọ-oorun ti a ṣapejuwe bi apoti akara ipinle naa. Gíwá, kòkó, ati tàbà wa ninu awọn ogi pataki julọ si aje Ipinle Oyo.[18][19]

Ṣèyí Mákindé jẹ́ gómìnà ìpínlẹ́ Ọ̀yọ́, à dìbọ̀ yan nì ọ̀dun 2019.

Geography

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]

Ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́ gbòòrò ní nǹkan bí 28,454 kìlómítà níbùúgbùú, ó sì wà ní ipò kẹrìnlá nípa ìtòbi.[20]Àwọn òkè àti àwọn ilẹ̀ tí ó wà níbẹ̀ jẹ́ àwọn àpáta àgbàlagbà àti àwọn òkè kékeré tí ó rí bí àká, tí wọ́n dìde díẹ̀díẹ̀ láti nǹkan bí mítà 500 ní apá gúúsù, tí wọ́n sì dé ibi gíga nǹkan bí mítà 1,200 lókè òkun ní apá àríwá.[21]Àwọn odò pàtàkì kan bí Odò Ògùn, Odò Ọba, Odò Ọyàn, Odò Òtin, Ofiki, Ṣàṣá, Oni, Ẹrinlẹ̀, àti Odò Ọ̀ṣun bẹ̀rẹ̀ láti orí ilẹ̀ gíga yìí. Apá gúúsù àti gúúsù ìlà oòrùn ìpínlẹ̀ náà jẹ́ pẹ̀tẹ́lẹ̀ kan náà.Ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́ ní ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ohun àdánidá nínú, pẹ̀lú Páàkì Orílẹ̀-èdè Ọ̀yọ́ Ìgbàanì, àti àwọn pákì àti ọgbà Agodi. Ní àgbègbè yìí, àyè tẹ́lẹ̀ wà fún ajá igbó ilẹ̀ Áfíríkà tí ó wà nínú ewu, Lycaon pictus.[22]

Afefe (Oju Ojo)

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]

Afẹ́fẹ́ ibi yìí jẹ́ ti agbègbè ìtòsí-ìlà-oorun, pàápàá pẹ̀lú ìgbà òjò àti ìgbà ọ̀gbẹlẹ̀ pẹ̀lú ọ̀rinrin ojú ọjọ́ tó ga. Ìgbà ọ̀gbẹlẹ̀ máa ń wà láti oṣù kọkànlá sí oṣù kẹta, nígbà tí ìgbà òjò máa ń bẹ̀rẹ̀ láti oṣù kẹrin tí yóò sì parí ní oṣù kẹwàá. Àpapọ̀ òtútù ojoojúmọ́ máa ń wà láàárín 25 °C (77.0 °F) sí 35 °C (95.0 °F), fẹ́rẹ̀ẹ́ jẹ́ pé gbogbo ọdún nìyẹn[23]

Àwọn agbègbè ìjọba ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]

Ìpínlẹ́ Ọ̀yọ́ ní agbègbè ìjọba ìbílẹ̀ Mẹ́tàlélọ́gbọ̀n. Awon ni:(E tun wo awon AII Naijiria)

Alaye miiran lori Ipinle Oyo

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]

Ipinle Oyo ni bode si ariwa pelu Ipinle Kwara fun 337 km, si guusu ila-oorun nipa ipinle Osun fun 187 km, ni apakan Odo Osun, ati si guusu nipasẹ Ipinle Ogun, ati si iwọ-oorun nipasẹ Republic of Benin fun 98 km. Pẹlu iye eniyan ti a sọtẹlẹ ti 7,976,100 ni ọdun 2022, Ipinle Oyo ni eniyan kẹfa julọ ni orilẹ-ede Naijiria.[24]

Itan ti ipinle Oyo

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]

Oyo ijoba, ipinle Yoruba ni ariwa ti Eko, ni guusu iwọ-oorun Naijiria ode oni, ti o jẹ gaba lori, lakoko apogee rẹ (1650–1750), pupọ julọ awọn ipinlẹ laarin Odò Volta ni iwọ-oorun ati Odò Niger ni ila-oorun. Ó ṣe pàtàkì jùlọ àti aláṣẹ nínú gbogbo àwọn ìjọba ilẹ̀ Yorùbá àkọ́kọ́.[25]

Gẹ́gẹ́ bí àṣà ìbílẹ̀, Ọ̀yọ́ ti wá láti ọ̀dọ̀ baba ńlá àti akọni ọmọ ilẹ̀ Yorùbá kan, Odùduwa, tí ó ṣeé ṣe kí ó ṣí lọ sí Ilé-Ifẹ̀ tí ọmọ rẹ̀ sì di alaafin (alafin), tàbí alákòóso àkọ́kọ́ ti Oyo. Ẹ̀rí èdè fi hàn pé ìgbì méjì àwọn aṣíkiri wá sí ilẹ̀ Yorùbá láàárín 700 sí 1000, ìgbà kejì tí wọ́n ń gbé ní Oyo ní ilẹ̀ olóoru ní àríwá igbó Guinea. Ìpínlẹ̀ kejì yìí ló gbajúmọ̀ láàárín gbogbo àwọn ìpínlẹ̀ Yorùbá nítorí ipò ìṣòwò tó dára, àwọn ohun àmúṣọrọ̀ rẹ̀, àti ilé iṣẹ́ àwọn olùgbé rẹ̀.[25]

Ní ìbẹ̀rẹ̀ ọ̀rúndún kẹrìndínlógún Oyo jẹ́ ìpínlẹ̀ kékeré kan, tí kò ní agbára níwájú àwọn aládùúgbò rẹ̀ ní àríwá Borgu àti Nupe—nipasẹ àwọn ẹni tí wọ́n ṣẹ́gun ní 1550. Agbara Oyo ti ń pọ̀ sí i ní òpin ọ̀rúndún náà, ṣùgbọ́n, ọpẹ́ lọ́wọ́ Alaafin Orompoto, ẹni tí ó lo ọrọ̀ tí ó rí látinú òwò láti fi dá ẹgbẹ́ ọmọ ogun ẹlẹ́ṣin sílẹ̀ àti láti bójú tó ẹgbẹ́ ọmọ ogun tí ó ti kọ́.[25]

Oyo gba ijọba Dahomey ni iwọ-oorun ni ipele meji (1724–30, 1738–48) o si taja pẹlu awọn oniṣowo Yuroopu ni eti okun nipasẹ ibudo Ajase (bayi Porto-Novo). Bi ọrọ Ọyọ ṣe n pọ si, bẹẹ ni awọn aṣayan iṣelu awọn aṣaaju rẹ ṣe; Àwọn kan fẹ́ pọkàn pọ̀ sórí kíkó ọrọ̀ jọ, nígbà tí àwọn mìíràn ń sọ̀rọ̀ nípa lílo ọrọ̀ fún ìmúgbòòrò àgbègbè. Iyatọ yii ko yanju titi ti alaafin Abiodun (ti o jọba c. 1770-89) ṣẹgun awọn alatako rẹ ni ogun abẹle kikoro ti o si lepa eto imulo idagbasoke eto-ọrọ ti o da lori iṣowo eti okun pẹlu awọn oniṣowo Ilu Yuroopu.[25]

Abiodun ni aibikita ohun gbogbo bikoṣe eto-ọrọ aje jẹ ki ologun di alailagbara, ati bayii awọn ọna ti ijọba aarin n ṣakoso. Alaafin Awole ti o tẹle e, jogun awọn iṣọtẹ ti agbegbe, iṣakoso ti o ni agbara nipasẹ eto iṣẹ ijọba ti o nipọn, ati idinku ninu agbara awọn olori ijọba. Idile naa tun buru si latari ija laarin alaafin ati awon oludamoran re; o tesiwaju jakejado awọn 18th orundun ati sinu 19th, nigbati Oyo bẹrẹ lati padanu Iṣakoso ti awọn oniwe-owo ipa-si etikun. Fon ti Dahomey tuntun ti yabo ilu Oyo, ati pe laipẹ lẹhin ọdun 1800 ni awọn Musulumi Fulani onijagidijagan gba lati ilẹ Hausa ni ariwa ila-oorun.[25]

Wọ́n dá a sílẹ̀ ní ọdún 1976 láti ara Ìpínlẹ̀ Ìwọ̀-Oòrùn, ó sì pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ Ọ̀ṣun, tí wọ́n pín sí méjì ní ọdún 1991. Ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́ jẹ́ ọ̀kan ṣoṣo, àwọn Yorùbá ló pọ̀ síbẹ̀, tí iṣẹ́ àgbẹ̀ jẹ́ iṣẹ́ àkọ́kọ́ wọn ṣùgbọ́n tí wọ́n ní ìfẹ́ sí jíjẹ́ gbígbé ní àwọn àárín ìlú tí ènìyàn pọ̀ sí.[26][27]Àwọn ọmọ ilẹ̀ ibẹ̀ ni àwọn Ọ̀yọ́, Oke-Ogun, Ìbàdàn, àti Ìbarapá, gbogbo wọn sì jẹ́ ara ìran Yorùbá. Ìbàdàn ti jẹ́ àárín gbùngbùn ìṣàkóso Ìwọ̀-Oòrùn Àtijọ́ láti ìgbà ìjọba àmúnisìn ti Ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì.[28][29]

[30]Yàtọ̀ sí Ìbàdàn, àwọn ìlú àti ìlú-ńlá mìíràn tó gbajúmọ̀ ní Ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́ pẹ̀lú Ọ̀yọ́, Ògbómọ̀ṣọ́, Ìṣẹ́yìn-Okeogun, Ìpàpó-Okeogun, Kíṣì-Okeogun, Okeho-Okeogun, Saki-Okeogun, Ìgbétí-Okeogun, Igboho-okeogun [Igboho], Eruwa-Ìbarapá, Ìrókò, Lánláte, OjeOwode-Okeogun, Ṣèpètérí-Okeogun, Ìlọra-Ọ̀yọ́, Jóbẹ́lẹ̀-Ọ̀yọ́, Àwé-Ọ̀yọ́, Ilérò-Okeogun, Okaka-Okeogun, Igbo Ọrà-Ìbarapá, Ìdẹrẹ̀.[31]

Ní ọdún 2024, àwọn ajàfitafita fún orílẹ̀-èdè Yorùbá gbìyànjú láti fipá gba ìjọba ìpínlẹ̀ ní Ìbàdàn, ṣùgbọ́n wọn kò kọsẹ̀ láyọ̀.[32]

Àwọn Àkọsílẹ̀ àti Àwọn Àmì-Èyí

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]

Ilé-ẹ̀kọ́ gíga àkọ́kọ́ tó ń fún ni ní oyè ní Nàìjíríà ni Yunifásítì Ìbàdàn (tí wọ́n dá sílẹ̀ gẹ́gẹ́ bí ilé-ẹ̀kọ́ kọ́lẹ́jì ti Yunifásítì Lọ́ńdọ̀nù nígbà tí wọ́n dá a sílẹ̀ ní 1948, tí wọ́n sì wá sọ ọ́ di yunifásítì alámì-ìtọ́jú ní 1962).[33] Àwọn yunifásítì yòókù ní ìpínlẹ̀ náà ni: Yunifásítì Lead City Ìbàdàn,[34] Yunifásítì Ajayi Crowther, Ọ̀yọ́,[35] Yunifásítì Kọ́lá Dàísí,[36] Yunifásítì Dominican, Ìbàdàn, àti Yunifásítì Ìmọ̀ Ẹ̀rọ Ladoke Akintola, Ògbómọ̀ṣọ́.[37] Pọlitẹkiniki Ìbàdàn,[38] Kọlẹji Ọgbìn àti Ìmọ̀ Ẹ̀rọ ti Ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́, Igbo Ọra,[39] Pọlitẹkiniki Adeseun Ogundoyin, Eruwa wà ní Ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́.[40]

Àwọn ilé-ìwé sẹ́kọ́ńdìrì 324 àti ilé-ìwé àwọn ọmọdé 1,576 ló wà ní ìpínlẹ̀ náà. Àwọn ilé-iṣẹ́ gbòógì mìíràn tó ṣe pàtàkì nínú ìlú náà pẹ̀lú Ilé Ìwòsàn Yunifásítì, Ìbàdàn;[41] ilé-ìwòsàn àkọ́kọ́ tó jẹ́ ilé-ìwé fún ìkọ́ni ní Nàìjíríà àti Ètò Ìmọ̀ Ẹ̀kọ́ Káríayé fún Ìmọ̀ Ẹ̀rọ Ìgbìnrúgbìn (IITA).[42] Ilé Kòkó tí ó wà ní Ìbàdàn ni ilé gogoro àkọ́kọ́ tí wọ́n kọ́ sí Áfíríkà.[43]

Ìpínlẹ̀ náà ni NTA Ìbàdàn wà,[44] tí í ṣe àkọ́kọ́ ilé iṣẹ́ tẹlifíṣọ̀n ní Áfíríkà, àti Pápá Ìṣeré Obafemi Awolowo (tí wọ́n mọ̀ tẹ́lẹ̀ sí Liberty), pápá ìṣeré tó lè gba èèyàn 35,000.[45]

Àwọn ibi ìfàjọ́-tìtì àwọn arìnrìn-àjò afẹ́ mìíràn tó wà ní ìpínlẹ̀ náà pẹ̀lú: Ọgbà Ẹranko Agodi, Adágún Ado-Awaye tí ó rọ̀ lókè, Gbọ̀ngàn Mapo, Ọgbà Ẹranko ti Yunifásítì Ìbàdàn, Ìrántí Ìdo, Páàkì Ìdárayá Trans-Wonderland, Páàkì Orílẹ̀-èdè Old Oyo tí ó wà ní àyè ìtàn olú-ìlú àtijọ́ ti Ilẹ̀ Ọba Oyo àtijọ́ tó gbajúmọ̀, Òkè Ìyámọ̀pọ̀ àti Òkè Àgbélé ní Ìgbétí, Ilé Gọ́gọ́ Bower àti Ilé-iṣẹ́ Àṣà, Mokola. Ìpínlẹ̀ náà ni rédíò FM àkọ́kọ́ wà, àti ilé iṣẹ́ tẹlifíṣọ̀n aládàáni àkọ́kọ́, Galaxy Television[46] ní orílẹ̀-èdè náà.[47]

Ìjọba àti Ìṣèlú

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]

Lábẹ́ òfin Ìlàjú Nàìjíríà ti 1999,[48] ìjọba Ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́, àti ti àwọn ìpínlẹ̀ Nàìjíríà 35 yòókù, pín sí àwọn ẹ̀ka mẹ́ta láti bá ìjọba Orílẹ̀-èdè Olómìnira ti Nàìjíríà mu, èyí tí ó tún jẹ́ ìpele mẹ́ta: ẹ̀ka aláṣẹ, ẹ̀ka aṣòfin, àti ẹ̀ka ìdájọ́.[49] Ẹ̀ka aláṣẹ ti ìjọba Ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́ jẹ́ olórí nípasẹ̀ gómìnà aláṣẹ tí wọ́n yàn, ẹni tí ó sì ń darí Ìgbìmọ̀ Aláṣẹ Ìpínlẹ̀ tí ó jẹ́ àwọn ọmọ ẹgbẹ́ tí wọ́n yàn. Gómìnà Ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́ lọ́wọ́lọ́wọ́ ni Seyi Makinde pẹ̀lú Bayo Lawal tí ó ń ṣiṣẹ́ gẹ́gẹ́ bí igbákejì gómìnà.[50] Ẹ̀ka aṣòfin ni Agbọ̀ngbọ́n Ilé Ìgbìmọ̀ Aṣòfin tí wọ́n yàn ni ó jẹ́ olórí rẹ̀. Agbọ̀ngbọ́n lọ́wọ́lọ́wọ́ ni Ọ̀jọ̀gbọ́n Debo Ogundoyin.[51] Ní ìparí, ẹnu ẹ̀ka ìdájọ́ ni Adájọ́ Àgbà ti Ilé Ẹjọ́ Gíga ti Ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́ ti wà.[52] Adájọ́ Àgbà ìpínlẹ̀ lọ́wọ́lọ́wọ́ ni Muktar Abimbola.[53]

Ẹ̀kọ́

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]

Lọ́wọ́lọ́wọ́, Ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́ ní ilé-ẹ̀kọ́ ìjọba 2,004 (ìpìlẹ̀), ilé-ẹ̀kọ́ aládàáni 971 fún àwọn ọmọdé àti ìpìlẹ̀, ilé-ẹ̀kọ́ sẹ́kọ́ńdìrì ìjọba 969 pẹ̀lú ilé-ẹ̀kọ́ sáyẹ́ǹsì 7 àti ilé-ẹ̀kọ́ sẹ́kọ́ńdìrì aládàáni 57. Ìpínlẹ̀ náà tún ní ilé-ẹ̀kọ́ ìmọ̀ ẹ̀rọ ìjọba márùn-ún ní Ọ̀yọ́, Ògbómọ̀ṣọ́, Ìbàdàn,[54] Saki-Okeogun[55] àti Ìṣẹ́yìn-Okeogun pẹ̀lú iye akẹ́kọ̀ọ́ 2,829 ní ìgbà ẹ̀kọ́ 2000/2001. Àgọ́ ìdánilẹ́kọ̀ọ́ ti Ètò Ìsìnmi Ọ̀dọ́ Orílẹ̀-èdè (NYSC) wà ní Ìṣẹ́yìn.[56][57][58]

Ebedi Writers' Residency, tó wà ní ẹ̀gbẹ́ òkè agbègbè ibùdó ọmọ ogun ní Ìṣẹ́yìn, jẹ́ ibùgbé àwọn òǹkọ̀wé káríayé tó ti gba àwọn òǹkọ̀wé ńláńlá, àwọn òṣèré ìròyìn, àti àwọn òǹkọ̀wé láti gbogbo àgbáyé wá, pẹ̀lú Òjogbọn Wole Soyinka, Àkọ́kọ́ Ààmì Ẹ̀bùn Nobel ní Áfíríkà, Jumoke Verissimo, Funmi Aluko, Richard Ali, Paul Liam, àti àwọn mìíràn.[59]

Àwọn ilé-ẹ̀kọ́ sẹ́kọ́ńdìrì tó gbajúmọ̀ nínú ìtàn pẹ̀lú Ilé-ìwé St Anne, Ìbàdàn (1869),[60] Kọ́lẹ́jì Wesley, Ìbàdàn (1905), Ilé-ìwé Gírámà Ìbàdàn (1913), Kọ́lẹ́jì Ìjọba, Ìbàdàn (1927),[61] Kọ́lẹ́jì St Theresa Ìbàdàn (1932), Ilé-ìwé Gíga Àwọn Ọmọkùnrin Ìbàdàn (1938), Olivet Heights Ọ̀yọ́ (1945), Ilé-ìwé Àwọn Ayaba, Ìbàdàn (1952), Kọ́lẹ́jì Loyola, Ìbàdàn (1954), St. Bernadine's Ọ̀yọ́ (1957), Ilé-ìwé Gírámà Lagelu Ìbàdàn (1958), Ilé-ìwé Gírámà Agbègbè Ìṣẹ́yìn (1964), Ilé-ìwé Gíga Methodist, Ìbàdàn (1961), Ilé-ìwé Gírámà St Patrick Ìbàdàn (1962) àti ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn mìíràn. Ó tún jẹ́ ibi tí orísun ìmọ̀ tó ga jù lọ ní Áfíríkà wà, Yunifásítì Ìbàdàn tó jẹ́ àmì ìdámọ̀ (yunifásítì náà jẹ́ kọ́lẹ́jì tó dá dúró fúnra rẹ̀ láti Yunifásítì London nígbà tí wọ́n pè é ní University College, Ibadan).[62][63]

Wọ́n dá àwọn ilé-ẹ̀kọ́ ìmọ̀ ẹ̀rọ tuntun méjì sílẹ̀ ní ìgbà ẹ̀kọ́ 2001/2002: ọ̀kan wà ní Ìṣẹ́yìn, ní agbègbè ìjọba ìbílẹ̀ Ìṣẹ́yìn, ìkejì sì wà ní Ìkíjà ní agbègbè ìjọba ìbílẹ̀ Olúyọ̀lé. Kọ́lẹ́jì ẹ̀kọ́ kan wà, Kọ́lẹ́jì Ẹ̀kọ́ ti Ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́, ní Ọ̀yọ́.[64] Pọlitẹkiniki kan wà, Pọlitẹkiniki Ìbàdàn, pẹ̀lú àwọn ẹ̀ka méjì ní Èrúwà àti Saki-Okeogun (tí wọ́n wá mọ̀ sí Pọlitẹkiniki Òkè-Ògùn báyìí), àti Yunifásítì ti ìpínlẹ̀ kan, Yunifásítì Ìmọ̀ Ẹ̀rọ Ladoke Akintola (LAUTECH), ní Ògbómọ̀ṣọ́,[65] tí ìjọba Ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́ àti ti Ìpínlẹ̀ Ọ̀ṣun jọ ní. Yunifásítì àkọ́kọ́ ti ìjọba àpapọ̀, Yunifásítì Ìbàdàn,[66] tún wà ní olú-ìlú ìpínlẹ̀ náà. Pọlitẹkiniki aládàáni kan (Pọlitẹkiniki SAF, Ìṣẹ́yìn) wà ní Ìṣẹ́yìn. Ilé-ẹ̀kọ́ Ìmọ̀ṣẹ́ kan wà ní Agbègbè Ìjọba Ìbílẹ̀ Saki West, tí wọ́n pè ní: Kings Poly, Shaki-Okeogun.[67]

Àwọn ilé-ẹ̀kọ́ mìíràn tó wà ní ìpínlẹ̀ náà ni Federal College of Animal Health and Production Technology, Ìbàdàn;[68] Federal College of Education (Special), Ọ̀yọ́, Federal School of Surveying, Ọ̀yọ́;[69] Cocoa Research Institute of Nigeria (CRIN), Institute of Agricultural Research and Training (IAR&T), Nigerian Institute of Science Laboratory Technology (NISLT), Federal College of Forestry, Ìbàdàn (FEDCOFOR),[70] tí ó jẹ́ ẹ̀ka ti Forestry Research Institute of Nigeria (FRIN),[71] àti Nigerian Institute Of Social And Economic Research (NISER), gbogbo wọ́n sì wà ní Ìbàdàn.[72][73]

Bákan náà, ilé-ẹ̀kọ́ alágbèkálá mẹ́ẹ̀ẹ́dógún (Nomadic schools) ló wà ní Ìpínlẹ̀ náà. Àwọn wọ̀nyí ni Gaa Jooro àti Gaa Baale, tí méjèèjì wà ní Kíṣì (Ìjọba Ìbílẹ̀ Irepo); Ìjọba Baochilu; Arin-Oye, Abiogun, Okaka àti Baba-Ode (Ìjọba Ìbílẹ̀ Ìtẹ́ṣíwájú); Ìgànná (Ìjọba Ìbílẹ̀ Ìwàjowá); Ìgàngàn àti Ayete (Ìjọba Ìbílẹ̀ Ìbarapa North); Gaa Kondo àti Igbo-Ora, (Ìjọba Ìbílẹ̀ Ìbarapa Central) àti Ṣèpètérí (Ìjọba Ìbílẹ̀ Saki East). Àwọn ibùdó ẹ̀kọ́ àgbà 213 ló tàn káàkiri Ìpínlẹ̀ náà.[74]

Àjọ tó ń rí sí Ètò Ẹ̀kọ́ Àgbà àti Èyí Tí Kìí Ṣe Àdámọ̀ (AANFE) ń pèsè fún àwọn àgbàlagbà tí kò kàwé, tí wọn kò sì ní àǹfààní ẹ̀kọ́ gbígbékalẹ̀. Àjọ náà ní àwọn ilé-ẹ̀kọ́ 455 tí wọ́n wà ní àwọn agbègbè ìjọba ìbílẹ̀ 33 ti Ìpínlẹ̀ náà, nígbà tí wọ́n ti kọ́ àwọn àgbàlagbà 200,000 tí kò kàwé àti àwọn àgbàlagbà tí ó ju 80,000 tí wọ́n ti kọ́kọ́ kàwé lẹ́nu àìpẹ́ yìí[75]

Ilé ẹ̀kọ́ gíga

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]

Awọn ilé ẹ̀kọ́ gíga wọ̀nyí ni wón wa ni ìpínlè Oyo;[76]

  • University of Ibadan, Ibadan
  • Ladoke Akintola University of Technology, Ogbomoso
  • Lead City University, Ibadan
  • Dominican University, Ibadan
  • Ajayi Crowther University, Oyo
  • Koladaisi University
  • Oyo State Technical University, Ibadan, Oyo State
  • Àtìbà University, Ọ̀yọ́
  • The Polytechnic, Ibadan
  • Adeseun Ogundoyin Polytechnic, Eruwa
  • The Oke-Ogun Polytechnic
  • Federal Polytechnic Ayede, Ogbomoso
  • Federal School of Surveying, Oyo
  • Federal College of Forestry, Ibadan
  • Federal College of Agriculture, Ibadan
  • Federal Cooperative College, Ibadan
  • Federal School of Statistics, Ibadan
  • Federal College of Education (Special), Oyo
  • Federal College of Animal Health and Production Technology, Moor plantation Ibadan (FCAHPT)
  • Federal College of Agriculture Ibadan
  • Emmanuel Alayande College of Education
  • Oyo State College of Agriculture and Technology, Igbo-Ora
  • Oyo State College Of Nursing and Midwifery, Eleyele, Ibadan
  • Oyo State College of Health Science and Technology, Eleyele, Ibadan
  • The College of Education, Lanlate.
  • The Kings Polytechnic, Saki
  • SAF Polytechnic, Iseyin
  • City Polytechnic, Ibadan
  • Tower Polytechnic, Ibadan
  • Bolmor Polytechnic, Ibadan

Àkójọ orúkọ Àwọn Òṣìṣẹ́ Ìjoba lọ́wọ́lọ́wọ́

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]
Commissioner/Officer Ministry/Office
Engr. Oluwaseyi Makinde Governor
Bayo Lawal Deputy Governor
Adebo Ogundoyin Speaker of the State House of Assembly
Mrs. Olubamiwo Adeosun Secretary to the State Government
Hon. Segun Ogunwuyi Chief of Staff
Mr Akinola Ojo Commissioner for Finance
Hon. Temilolu Ashamu Commissioner for Energy & Mineral Resources
Mrs Amidat O. Agboola Head of Service
Chief Mikail Adebayo Lawal Commissioner for Local Government & Chieftaincy Affairs
Prof. Oyelowo Oyewo Attorney-General & Commissioner for Justice

Àkójọ orúkọ àwọn èèyàn jàǹkànjàǹkàn

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]

Ìṣẹ̀lú

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]

Nípa didrarí Ìjọba ipinlẹ naa, Gómìnà tiwantiwa ní wọn ó yàn láti kè darí àti láti lè sisẹ́ pẹ̀lú àwọn ọmọ ẹgbẹ́ ilé Ìgbìmọ̀ aṣòfin ìpínlẹ̀ ilé Ọ̀yọ́. Olú ilé Ìpínlẹ̀ jẹ́ Ìpínlè Ìbàdàn.[79]

Ètò Dídìbò

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]

A máa ń yan gómìnà ìpínlẹ̀ kọ̀ọ̀kan nípa lílo ètò ìdìbò ìpele méjì tí wọ́n ti yí pa dà. Láti lè wọlé ní ìpele àkọ́kọ́, olùdíje gbọ́dọ̀ gba ìbò tó pọ̀ jùlọ àti ó kéré jù 25% ìbò ní kéré jùrí méjì nínú mẹ́ta gbogbo àwọn agbègbè ìjọba ìbílẹ̀ ìpínlẹ̀ náà. Bí kò bá sí olùdíje tó dé ibi ààlà yìí, ìpele kejì yóò wáyé láàárín olùdíje tó gba ìbò tó pọ̀ jù lọ àti olùdíje kejì tó gba ìbò tó pọ̀ jù lọ ní àwọn agbègbè ìjọba ìbílẹ̀ tó pọ̀ jù lọ.[80]

Iṣẹ́ Ọ̀gbìn

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]

Iṣé oko tàbí isẹ́ ọ̀gbìn jẹ́ Olú iṣẹ́ kàn pàtó tí àwọn ará ilè Ọ̀yọ́ máa ń ṣe. Ojú ojó àti afẹ́fẹ́ ìlú Ọ̀yọ́ jẹ́ òun kàn tí ó jẹ́ kí àwọn oún ọ̀gbìn wà lọ́pọ̀ yanturu, àwọn náà wà ní ọlọ́kan- ọ̀jọ̀ kan, lórísirísi bí: Iṣu, Àgbàdo, Ẹ̀gẹ́, Ọ̀gẹ̀dẹ̀, Kòkó, Epo pupa, Ẹ̀pa Kàsú,. Bẹ́ẹ̀ náà síni, àwọn Ìjọba ní oko ògbìn ní àwọn àgbègbè bìí, Ìséyìn, ìpàpó, Ìlọrà, Ògbómọ̀ṣọ́, Èrúwà, Iresaadu, Ìjàìyè, Akúfó àti Lálúpọn. Ọ̀pọ̀lọpọ̀ amọ̀ wà, Kaolin àti aquamarine. Àwọn Oko ẹran nlánlá tún wà ní Ṣakí, Fáṣọlá àti Ibàdàn, oko ìfúnwàrà ni Monatan ní Ìbàdàn àti ètò Ìdàgbàsókè Ọ̀gbìn ní ìpínlè Ọ̀yọ́ tí olú ilé iṣé é wà ni Ṣakí. Àìmọye Ilé isé ọ̀gbìn tió jẹ́ tòkè òkun àti tiwantiwa ní ó wà ní ìpínlè náà.[{citation needed|date=December 2022}}

Àwọn Ìtọ́kasí

[àtúnṣe | àtúnṣe àmìọ̀rọ̀]
  1. ↑ "2006 PHC Priority Tables – NATIONAL POPULATION COMMISSION". population.gov.ng (in Èdè Gẹ̀ẹ́sì). Archived from the original on 2017-10-10. Retrieved 2017-10-10. 
  2. ↑ The Encyclopedia of African-American Heritage by Susan Altman , Chapter O, page 183
  3. ↑ See List of Governors of Oyo State for a list of prior governors
  4. ↑ [1] Archived 2009-08-26 at the Wayback Machine. State overview
  5. ↑ 5.0 5.1 "C-GIDD (Canback Global Income Distribution Database)". Canback Dangel. Retrieved 2015-08-20. 
  6. ↑ "National Human Development Report 2018" (PDF). 
  7. ↑ Is Ibadan the largest city in Africa? - Legit.ng
  8. ↑ Oyo | Nigeria, Map, History, & Facts | Britannica
  9. ↑ https://thehumanasia.com/caoimhin-translation-ioib/oyo,-nigeria-language-503501
  10. ↑ A history of Nigeria : Falola, Toyin : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archive
  11. ↑ THE ỌYỌ YORUBA AND THE ATLANTIC TRADE, 1670-1830 on JSTOR
  12. ↑ THE OYO EMPIRE IN THE 18TH CENTURY–A REASSESSMENT on JSTOR
  13. ↑ The History of the Yorubas: From the Earliest Times to the Beginning of the ... - Samuel Johnson - Google Books
  14. ↑ https://web.archive.org/web/20210603080245/https://algon.ng/Oyo.php
  15. ↑ Oyo | Nigeria, Map, History, & Facts | Britannica
  16. ↑ https://web.archive.org/web/20210309110743/https://www.ui.edu.ng./
  17. ↑ https://nipc.gov.ng/nigeria-states/oyo-state/
  18. ↑ https://oxfordbusinessgroup.com/analysis/untapped-potential-despite-many-difficulties-opportunities-agriculture-are-numerous
  19. ↑ https://www.indianjournals.com/ijor.aspx?target=ijor:ijaeb&volume=3&issue=1&article=013
  20. ↑ www.unveilingnigeria.ng
  21. ↑ Oyo State:The Pace Setter State. News|Discussions|Projects | Yoruba Parapo
  22. ↑ http://globaltwitcher.auderis.se/artspec_information.asp?thingid=35993
  23. ↑ http://www.aquapublisher.com/index.php/jmr/article/view/3247
  24. ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/Oyo_State
  25. ↑ 25.0 25.1 25.2 25.3 25.4 https://www.britannica.com/place/Oyo-empire
  26. ↑ Oyo | Nigeria, Map, History, & Facts | Britannica
  27. ↑ Some Aspects of Yoruba Urbanism
  28. ↑ THE IBADAN PEOPLE OF NIGERIA — Steemit
  29. ↑ Western State, Nigeria (1967 - 1970)
  30. ↑ web.archive.org/web/20190910143436/http://www.ui.edu.ng/uihistory
  31. ↑ web.archive.org/web/20210603080959/https://www.unveilingnigeria.ng/geopolitical-zone/oyo-state
  32. ↑ https://humanglemedia.com/the-curious-journey-of-woman-who-declared-yoruba-independence-from-nigeria/
  33. ↑ University of London
  34. ↑ ::Lead City University, Nigeria
  35. ↑ https://www.acu.edu.ng/
  36. ↑ https://koladaisiuniversity.edu.ng/
  37. ↑ https://www.lautech.edu.ng/
  38. ↑ https://www.polyibadan.edu.ng/
  39. ↑ http://oyscatech.edu.ng/
  40. ↑ https://education.gov.ng/wp-content/uploads/2021/04/TRCN-2019-2020-STATISTICAL-DIGEST.pdf
  41. ↑ https://uch-ibadan.org.ng/
  42. ↑ http://ntibc.ng/listing/state/32/Oyo
  43. ↑ https://www.pulse.ng/news/local/cocoa-house-nigerias-1st-skyscraper-is-decaying-even-though-it-rakes-in-millions-of/ty8mjlv
  44. ↑ https://nta.ng/tag/ibadan/
  45. ↑ https://www.vanguardngr.com/2015/11/ibadan-nigerias-home-of-many-firsts/
  46. ↑ https://www.galaxytvonline.com/
  47. ↑ https://www.nigeriagalleria.com/Nigeria/States_Nigeria/Oyo/
  48. ↑ http://www.nigeria-law.org/ConstitutionOfTheFederalRepublicOfNigeria.htm
  49. ↑ https://www.britannica.com/place/Nigeria
  50. ↑ https://upgrade.oyostate.gov.ng/office-of-governor/
  51. ↑ https://www.channelstv.com/tag/oyo-assembly/
  52. ↑ https://gazettengr.com/oyo-chief-judge-pardons-38-inmates/
  53. ↑ https://dx.doi.org/10.1093/ww/9780199540884.013.u49778
  54. ↑ https://lautech.edu.ng/aboutus
  55. ↑ https://tops.edu.ng/
  56. ↑ https://www.google.com/search?q=about+nysc
  57. ↑ https://portal.nysc.org.ng/nysc1/
  58. ↑ https://dx.doi.org/10.1515/9781400843176.41
  59. ↑ https://editor.guardian.ng/art/ebedi-writers-residency-honours-achebe-gimba-mabel-segun-soyinka/
  60. ↑ https://www.stannesschools.ng/#
  61. ↑ https://governmentcollegeibadan.com/
  62. ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/University_of_Ibadan
  63. ↑ http://www.ui.edu.ng/
  64. ↑ https://oyscoel.edu.ng/
  65. ↑ https://www.lautech.edu.ng/index.php/aboutus
  66. ↑ http://www.ui.edu.ng/
  67. ↑ https://old.oyostate.gov.ng/ministry-of-education-science-and-technology/tertiary-institutions-owned-by-oyo-state-government/
  68. ↑ https://fcahptib.edu.ng/
  69. ↑ https://education.gov.ng/federal-college-of-education/
  70. ↑ https://fcfibadan.edu.ng/
  71. ↑ http://frin.gov.ng/
  72. ↑ https://niser.gov.ng/v2/about-niser/
  73. ↑ https://niser.gov.ng/v2/
  74. ↑ https://books.google.com/books?id=6rCQL0KukPgC&dq=There+are+213+continuing+education+centres+spread+all+over+the+State.&pg=PA46
  75. ↑ https://aanfe.oyostate.gov.ng/objectives-functions/
  76. ↑ "List of Universities in Oyo State". www.myschoolgist.com (in Èdè Gẹ̀ẹ́sì). 2020-11-04. Retrieved 2021-06-03. 
  77. ↑ admin (2020-07-27). "9ICE ALAPOMEJI". Glimpse Nigeria (in Èdè Gẹ̀ẹ́sì). Archived from the original on 2022-06-27. Retrieved 2022-02-25. 
  78. ↑ "Our heroes past: Samuel Ajayi Crowther". The Guardian Nigeria News - Nigeria and World News (in Èdè Gẹ̀ẹ́sì). 2019-04-07. Archived from the original on 2022-02-25. Retrieved 2022-02-25. 
  79. ↑ Oguntola, Tunde (2022-09-27). "2023: Next President, Govs Must Get Two-thirds Spread, Says INEC" (in Èdè Gẹ̀ẹ́sì). Retrieved 2023-02-23. 
  80. ↑ https://dx.doi.org/10.1109/ictai.2015.113


Jẹ́ kíkójáde láti "https://yo.wikipedia.org/w/index.php?title=Ìpínlẹ̀_Ọ̀yọ́&oldid=601701"